________________
શિવમાર્ગના વિજયનો વિચાર જ ઉદ્ભવતો નથી. જેને એ વિચાર ઉદ્ભવ્યો છે તેના માટે ચિત્તથૈર્ય ખરેખર જ આનંદ સમાધિનું બીજ છે અને તત્ત્વચિંતનથી સાધ્ય છે. જ્ઞા
ઉપર જણાવ્યા મુજબ રાગાદિના વિષય વગેરેનું ચિંતન કરવાથી જેમ યોગની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ બીજી પણ વાતની પરિભાવનાથી યોગની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી તે વિધ્વંતરને જણાવાય છે—
अहवा आहेणं चिय भणियविहाणाओ चेव भावेज्जा । सत्ताइएस मेताइए गुणे परमसंविग्गो ॥७८॥
“અથવા સામાન્યથી પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ જ પરમસંવિગ્ન બની સામાન્ય જીવાદિને વિશે મૈત્રી વગેરે ગુણોને ભાવવા.” આ પ્રમાણે ૭૮મી ગાથાનો શબ્દાર્થ છે. એનો આશય એ છે કે, પૂર્વે એકસઠમી ગાથામાં જણાવ્યા મુજબ પદ્માસનાદિ સ્થાનમાં રહીને અને ગુરુ-દેવતાને પ્રણામાદિ કરીને મન-વચન-કાયાની એકાગ્રતા (પ્રણિધાન) પૂર્વક મૈત્ર્યાદિ ગુણોનું પરિભાવન કરવું જોઇએ. સામાન્યથી સત્ત્વ એટલે જીવસામાન્યને વિશે મૈત્રીભાવનાનું; ગુણાધિક (અધિકગુણવાળા) આત્માઓને વિશે પ્રમોદભાવનાનું; ક્લેશ પામતા જીવોને વિશે કારુણ્યભાવનાનું અને વિનયથી રહિત જીવોને વિશે માધ્યસ્થ્યભાવનાનું ચિંતન કરવું જોઇએ. એ ચિંતન પણ પરમસંવેગવાળા બનીને કરવું જોઇએ. મોક્ષના અભિલાષને ‘સંવેગ’ કહેવાય છે. ગ્રંથકાર પરમર્ષિએ પરમવિજ્ઞ પદનો અર્થ ‘લબ્ધિ, પૂજા અને ખ્યાતિ વગેરેના આશયથી રહિત’ આ પ્રમાણે કર્યો છે. યોગના અર્થીએ શરૂઆતથી જ એ ત્રણ આશયથી દૂર રહેવું જોઇએ. અણિમાદિ લબ્ધિઓ, સત્કારાદિ પૂજા અને કીર્તિ વગેરે ખ્યાતિ... ઇત્યાદિનો આશય રાખ્યા વિના મૈત્રી વગેરે ગુણોનું પરિભાવન કરવું જોઇએ. ખૂબ જ સ્પષ્ટ યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૧૩૦
છે
રીતે, ગ્રંથકારશ્રીએ આ લોક કે પરલોક સંબંધી આશયથી રહિત બની મોક્ષના આશયને કેળવી લેવાનું જણાવ્યું છે. ૭૮
* *
*
પૂર્વ ગાથામાં જણાવેલી વાત વિશેષ સ્વરૂપે જણાવાય છે– सत्तेसु ताव मेति तहा पमोयं गुणाहिएसुं ति । करुणा- मज्झत्थत्ते किलिस्समाणाऽविणेसु ॥७९॥
‘સૌથી પહેલાં બધા જીવોમાં મૈત્રી; પોતાની અપેક્ષાએ અધિકગુણવાળા જીવોમાં પ્રમોદ; ક્લેશને અનુભવતા જીવોને વિશે કરુણા અને અવિનેય જીવોને વિશે માધ્યસ્થ્ય ભાવના ભાવવી...' આ પ્રમાણે ૭૯મી ગાથાનો અર્થ છે. આશય સ્પષ્ટ છે કે સર્વ જીવોને વિશે કોઇ પણ જાતના ભેદભાવ વિના મૈત્રીભાવના ભાવવી જોઇએ. સામી વ્યક્તિ આપણી ઉપર ઉપકાર કરે એવી અપેક્ષા વિના સૌ જીવોને સુખની પ્રાપ્તિ થાઓ આવી ભાવનાને ‘મૈત્રી' ભાવના કહેવાય છે.
પોતાની અપેક્ષાએ અધિકગુણસંપન્ન આત્માઓની પ્રત્યે બહુમાનભાવસ્વરૂપ ‘પ્રમોદ’ ભાવના છે. કૃપાસ્વરૂપ કરુણા ભાવના છે અને ઉપેક્ષાસ્વરૂપ માધ્યસ્થ્ય ભાવના છે, જે અનુક્રમે ક્લિશ્યમાન-દુઃખી જનો પ્રત્યે અને અવિનેય જનો પ્રત્યે ભાવવાની છે. દુ:ખી જનો પ્રસિદ્ધ છે. મોક્ષમાર્ગ તરફ જે જીવોને લઇ જવાતા નથી તે બધા અવિનેય જનો છે. પોતાના જ હિતના શત્રુ જેવા એ જીવોની પ્રત્યે દ્વેષ નહિ આવવો જોઇએ, તેમની ઉપેક્ષા કરવી. ।।૭૯)
* ' *
મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓનો વિષયક્રમ બીજી રીતે પણ થઇ શકે કે નહિ - આ શંકાના નિરાકરણ માટે જણાવાય છે—
ન
યોગશતક - એક પરિશીલન ૭૧૩૧ જુ
