________________
“શ્રી સર્વજ્ઞભગવંતોએ જણાવેલું સામાયિક; વાસીચંદનકલ્પ એવા મહાત્માઓને માટે મોક્ષનું અંગ તરીકે કહ્યું છે.” ||૧|| “સર્વયોગોની વિશુદ્ધિને લઇને કુશલાશયસ્વરૂપ હોવાથી વાસ્તવિક રીતે એ સામાયિક એકાંતે નિરવદ્ય જાણવું.” ॥૨॥ “લોકની દૃષ્ટિએ જે કુશલચિત્ત તરીકે વ્યવસ્થિત થયું છે; તેમાં ઔદાર્ય જણાતું હોવા છતાં તે અંગે વિચાર કરતાં તે ચિત્ત કુશલ તરીકે જણાતું નથી.” IIII “જેમ કે, જગતનું દુશ્ચરિત્ર મારામાં આવી પડે અને મારા સચ્ચારિત્રના યોગે સર્વ પ્રાણીઓની મુક્તિ થાય.” ॥૪॥ પરંતુ “આ જે વસ્તુ છે તે અસંભવી છે; કારણ કે બુદ્ધોનો મોક્ષ સંભળાય છે, અબુદ્ધોનો નહિ. એક પણ આત્માની નિવૃત્તિ ન થાય તો બધાની મુક્તિનો સંભવ નથી. બધાની મુક્તિનો સંભવ હોય તો બુદ્ધોની જ નિવૃત્તિ થાય છે તે શ્રુતિ (વચન) ન હોય.” IIII તેથી “આ પ્રમાણે બધાની મુક્તિનું ચિંતન કરવું એ ન્યાયની (યુક્તિની) દૃષ્ટિએ મોહસંગત છે. રાગાદિની અવસ્થામાં; ‘આપ વોહિામં ઇત્યાદિ બોધિ વગેરેની પ્રાર્થના જેમ ઉચિત મનાય છે તેમ એ (બધાની મુક્તિની ઇચ્છા) પણ ઠીક છે.” રાગ અને દ્વેષ વિનાના શ્રી તીર્થંકરપરમાત્મા બોધિ કે સમાધિ વગેરે આપતા નથી. એની ખબર હોવા છતાં પરમાત્માની પ્રત્યેની ભક્તિ વગેરે કારણે ‘અસત્યામૃષા’ સ્વરૂપ ચોથા વચનયોગે બોધ્યાદિની પ્રાર્થના કરાય છે તેમ જ જીવમાત્ર પ્રત્યેની અત્યંત કરુણાના કારણે ઉપર જણાવ્યા મુજબ બધાની મુક્તિની ઇચ્છા કરે તો ઠીક છે.” ।।૬।। “અપકારીમાં પણ તે; કર્મનિર્જરા સ્વરૂપ વિશિષ્ટ અર્થની સિદ્ધિને સાધી આપે છે માટે ઉપકારી છે - આ પ્રમાણે જે સત્બુદ્ધિ છે તે; પોતાનું જ પેટ ભરવાની વૃત્તિની ચાડી ખાનારી છે.” - કારણ કે આવા અવસરે સામી વ્યક્તિના અપાયની સહેજ પણ ચિંતા કરાતી નથી. માત્ર પોતાનું જ હિત જોવાય છે, એ આત્મભરી વૃત્તિ છે.” જ્ઞા “આ રીતે સામાયિકને છોડીને અન્ય (બીજી) અવસ્થામાં ભદ્રક એવું ચિત્ત હોય છે. એ જ ચિત્તની સામાયિકની અવસ્થામાં સંશુદ્ધિ થવાથી એ ચિત્ત એકાંતે ભદ્રક થાય છે.” ||૮||
કે
યોગશતક - એક પરિશીલન ૧૪૬ ૪
બીજા દાર્શનિકોએ પણ ઉપર જણાવ્યા મુજબ સદસો વિભાગ કરતાં કહ્યું છે કે; જે ધર્મની સાધનામાં કુશલ નથી એવો આત્મા અવિદ્યા, અસ્મિતા, રાગ, દ્વેષ અને અભિનિવેશ વગેરે સ્વરૂપ ક્ષેત્રોની શુદ્ધિ માટે સત્ત્વનિર્વાપણ(પ્રાણત્યાગ)માં જે મતિ (બુદ્ધિ) કરે છે તે મતિ વિતથમિથ્યા છે. સમ્યગ્જ્ઞાનથી રહિત એવા આદિધાર્મિક (પહેલી વાર ધર્મ આચરનાર) જીવને આશ્રયીને તેવી વિતથ પણ બુદ્ધિ સદાશયને વિશુદ્ધ કરનારી હોવાથી આર્યપુરુષોને ઇષ્ટ છે... ઇત્યાદિ. આ વિષયમાં વધારે જણાવવાથી સર્યું. ।।૯૧॥
મહા(અંતિમ)ફળનું વર્ણન કરવા દ્વારા ઉપસંહાર (વર્તમાન વિષયના નિરૂપણની સમાપ્તિ) કરાય છે–
जड़ तब्भवेण जायड़ जोगसमत्ती अजोगयाए तओ । जम्मादिदोसरहिया होड़ सदेगंतसिद्धि त्ति ॥९२॥
“જો તે ભવમાં જ યોગની સમાપ્તિ (પૂર્ણતા) થાય તો અયોગ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવા વડે જન્મ-જરાદિ દોષથી રહિત એવી; જ્યાંથી ફરી પાછા આવવાનું નથી એ રીતે એકાંતે વિશુદ્ધ મુક્તિને પ્રાપ્ત કરે છે.’ આ બાણુંમી ગાથાનો અર્થ છે. આશય સ્પષ્ટ છે કે; જે ભવમાં યોગની શરૂઆત કરી હોય તે જ ભવથી સામગ્રીવિશેષ તથા-ભવ્યત્વાદિના પરિપાકાદિ)થી યોગની સમાપ્તિ થાય તો તેથી અયોગી અવસ્થા સ્વરૂપ શૈલેશી અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે અને તેથી જન્મ, જરા અને મરણથી રહિત એવી સદેકાંત-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યાં ગયા પછી ફરીથી સંસારમાં
આવવાનું નથી; એવી એ એકાંતે વિશુદ્ધિ સ્વરૂપ મુક્તિ છે. II૯૨
ઉપર જણાવ્યા મુજબ તે જ ભવમાં યોગની સમાપ્તિ ન થાય તો યોગીઓને જે પ્રાપ્ત થાય છે - તે જણાવાય છે—
ન
યોગશતક - એક પરિશીલન ૭૧૪૭
