________________
અંતરંગ-મુખ્ય કારણ છે. અભવ્યાદિ આત્માઓમાં પણ જે બાહ્ય આજ્ઞાયોગ દેખાય છે, એનું પણ કારણ તેવા પ્રકારની કર્મપરિણતિ છે.” આ રીતે આજ્ઞાસ્વરૂપ અમૃતથી યુક્ત તે તે અનુષ્ઠાનો બધાં જ યોગસ્વરૂપ છે. કારણ કે તે પરંપરાએ અથવા તો સાક્ષાત્ મોક્ષનાં કારણ છે. //ર ૧/
અપુનબંધકાદિ દશાને પામેલા તે તે આત્માઓનાં તે તે અનુષ્ઠાનો જે કારણથી યોગસ્વરૂપ છે, તેને સ્પષ્ટ કરતાં બાવીશમી ગાથાથી જણાવ્યું છે કે
तल्लक्खणयोगाओ उ चित्तवित्तीणिरोहओ चेव । तह कुसलपवित्तीए मोक्खेण उ जोयणाओ त्ति ॥२२॥
પૂર્વગાથામાં અપુનબંધકાદિ મહાત્માઓના આજ્ઞાયુક્ત તે તે અનુષ્ઠાનને યોગસ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે - “તે અનુષ્ઠાનમાં યોગના લક્ષણનો યોગ છે; ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ છે; અને કુશલ પ્રવૃત્તિના કારણે તે મોક્ષની સાથે આત્માને જોડી આપે છે.” - આ પ્રમાણે બાવીશમી ગાથાનો શબ્દાર્થ છે. આશય એ છે કે – અપુનબંધકાદિ અવસ્થાને પામેલા તે તે મહાત્માઓનું તીવ્રભાવે પાપ ન કરવાદિ સ્વરૂપ જે અનુષ્ઠાન આજ્ઞાયુક્ત છે તે બધાં જ યોગસ્વરૂપ છે, કારણ કે તેમાં; યોગનું જે ‘બધે જ ઉચિત અનુષ્ઠાન કરવું’ આ લક્ષણ છે તે સંગત થાય છે. અપુનબંધકાદિ દશાને પામેલા મહાત્માઓનું બધું જ અનુષ્ઠાન શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞા મુજબ પોતપોતાની કક્ષાને ઉચિત જ હોય છે, તેથી તે યોગસ્વરૂપ છે. ‘સર્વત્ર ઉચિત અનુષ્ઠાન” યોગ છે – એ યોગનું સામાન્ય લક્ષણ છે. ‘ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ’ – આ યોગનું મુખ્ય લક્ષણ છે. પતંજલિએ પણ “યોfશત્તવૃત્તિનિરોધ:” – આ પ્રમાણે એ લક્ષણ જણાવ્યું છે. અપુનબંધકાદિ દશાને પામેલા મહાત્માઓને શ્રીવીતરાગપરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞા મુજબ તે તે અનુષ્ઠાન કરતી વખતે પોતપોતાની કક્ષા મુજબ ચિત્તની તે તે વૃત્તિઓનો નિરોધ પ્રાપ્ત
0 0 $ યોગશતક - એક પરિશીલન • ૫૦ ૪૪ ૪૪ ૪૪ ૪
થતો હોવાથી થોfશ્ચત્તવૃત્તિનિરોધ: આ યોગનું મુખ્ય લક્ષણ પણ; તે મહાત્માઓના અનુષ્ઠાનમાં સંગત થાય છે. પોતાની કક્ષા મુજબ પણ આજ્ઞા મુજબનું અનુષ્ઠાન કરવું હોય તો અંશતઃ પણ ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ કરવો જ પડે છે. અનાદિકાળથી આપણું ચિત્ત અનુકૂળ વિષયો તરફ ખેંચાતું આવ્યું છે અને અનિષ્ટ વિષયોથી પ્રતિનિવૃત્ત થતું જ આવ્યું છે. આવી અનંતાનંત ચિત્તવૃત્તિઓનો સહેજ પણ નિરોધ થાય નહિ તો શ્રીવીતરાગપરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞા મુજબ એક પણ અનુષ્ઠાન આરાધી નહિ શકાય. અપુનર્ભધકાદિદશાને પામેલા મહાત્માઓના તે તે અનુષ્ઠાન શ્રીવીતરાગપરમાત્માની આજ્ઞા સ્વરૂપ અમૃતથી યુક્ત હોવાથી ચિત્તવૃત્તિના નિરોધવાળા હોય છે - એ સમજી શકાય છે. સર્વત્રવિતાનEાનં યોજા:” અને “વોશ્ચિત્તવૃત્તિનિરોધ:' - આ બંને લક્ષણો થોડા શબ્દના અર્થને અનુસરે છે - અર્થાત્ બંને લક્ષણોનો અર્થ; યોગ શબ્દની જે વ્યુત્પત્તિ છે - તેને અનુસરે છે - એ જણાવવા સાથે યોગના અધિકારીઓનું નિરૂપણ પૂર્ણ કરવા ‘તદ સત્ત'... ઇત્યાદિ, ગાથાનો ઉત્તરાદ્ધ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય સ્પષ્ટ છે કે – અપુનબંધકાદિ દશાને પામેલા મહાત્માઓ પરમતારક આજ્ઞા મુજબ જે જે અનુષ્ઠાન કરે છે તે બધાં જ કુશલ પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ (પોતાની કક્ષા મુજબની કુશલ પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ) હોવાથી પરંપરાએ અથવા તો સાક્ષાત્ મોક્ષની સાથે આત્માને જોડી આપે છે - તેથી તે યોગ કહેવાય છે. મોક્ષની સાથે જોડી આપનારમાં યો| શબ્દની પ્રવૃત્તિ(વ્યવહાર) થતી હોવાથી ઉપરનાં બંને લક્ષણો સ્થળે; પ્રવૃત્તિ-(યોગશબ્દનો વ્યવહાર) નિમિત્ત હોવાથી અપુનબંધકાદિ દશાને પામેલા મહાત્માઓનાં તે તે આજ્ઞાયુક્ત અનુષ્ઠાનો યોગ છે... આ રીતે અહીં યોગના અધિકારી આત્માઓનું નિરૂપણ પૂર્ણ કરાય છે. ||૨૨/
જો કે અપુનબંધકાદિદશાપ આત્માઓને શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞા સ્વરૂપ યોગની આંતરિક પરિણતિ કોઇ વાર બાહ્ય
િ
યોગશતક - એક પરિશીલન - ૫૧
(
છે
