________________
સદાને માટે યોગમાર્ગને અનુચિત પ્રવૃત્તિ કરવાથી ભાવને આશ્રયીને જીવનની છેલ્લી અવસ્થામાં ઔચિત્યની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તેથી જીવનની છેલ્લી અવસ્થામાં ઔચિત્યની પ્રાપ્તિ સંબંધી વિધિ જણાવાય છે–
परिसुद्धचित्तरयणो चएज्ज देहं तहंतकाले वि । आसण्णमिणं णाउं अणसणविहिणा विसुद्धेणं ॥ ९६ ॥
ગાથાનો અર્થ સ્પષ્ટ છે કે; “પરિશુદ્ધ ચિત્તરત્ન છે જેનું તે આત્મા; અંતકાળે પણ મરણનો કાળ નજીક છે' - એમ જાણીને વિશુદ્ધ એવા અણસણની વિધિથી શરીરનો ત્યાગ કરે.” આશય એ છે કે જ્યારે મરણકાળ ઉપસ્થિત થાય ત્યારે - કુદરતી રીતે મરણકાળ પ્રાપ્ત થયો હોય ત્યારે પણ મરણકાળ નજીક છે એમ જાણીને; સર્વત્ર આશંસાથી રહિત હોવાથી પરિશુદ્ધ ચિત્તરત્ન છે જેનું એવા મુમુક્ષુજને; આગમથી પવિત્ર એવા અનશનના પ્રકારે શરીરનો ત્યાગ કરવો જોઇએ. યુદ્ધમાં યોદ્ધા જેમ બન્નર ધારણ કરીને સંભવિત વિઘ્નોને જીતવાની તૈયારી કરી લે છે, તેમ મોક્ષમાર્ગના સાધક યોગી પણ પોતાની સાધનામાં સંભવિત વિઘ્નોને જીતવાની તૈયારી કરી લે છે. અહીં કવચ-બન્નરના સ્થાને આગમ છે. આગમને અનુસરી ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનશન કરે તો પ્રાયઃ કોઇ વિઘ્ન નડે નહીં. તેથી કવચના દૃષ્ટાંતથી આગમપવિત્ર એવા અનશનવિધિથી શરીરનો ત્યાગ કરવાનું જણાવ્યું છે. II૯૬॥
*
મરણકાળને જાણવાના ઉપાય કહે છે–
णाणं चाऽऽगम देवय-पड़हा सुमिणंधरादऽदिट्ठीओ । णास -ऽच्छि-तारगादंसणाओ कण्णग्गसवणाओ ॥ ९७ ॥
“મરણકાળનું જ્ઞાન; આગમ, દેવતા, પ્રતિભા, સ્વપ્ર, અરુંધતી વગેરેનું અદર્શન, નાસિકાનું અદર્શન, આંખની જ્યોતિસ્તારાનું અદર્શન યોગશતક - એક પરિશીલન
કે
૧૫૦
અને કર્ણામ્યશ્રવણથી થાય છે.” આ પ્રમાણે સત્તાણુંમી ગાથાનો અક્ષરાર્થ છે. આશય એ છે કે આસન્નમરણના કાળનું જ્ઞાન આગમથી થાય છે. મરણવિભક્તિ વગેરે આગમમાં જણાવ્યા મુજબ નાડીસંચારાદિના કારણે મરણનો કાળ જાણી શકાય છે. આગમના જાણકારોએ કહ્યું છે કે–
ઉત્તરાયણ(સૂર્યના ઉત્તર તરફના પ્રયાણનો કાળ)માં પાંચ દિવસ સુધી એક નાડીનો સંચાર થાય તો તે માણસનું જીવન ત્રણ વર્ષનું હોય છે. દશ દિવસ સુધી એક નાડીનો સંચાર થાય તો તે માણસનું જીવન બે વર્ષનું હોય છે. પંદર દિવસ સુધી એક નાડીનો સંચાર હોય તો એક વર્ષ; વીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો છ મહિના; પચીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો ત્રણ મહિના; છવ્વીસ દિવસ સુધી એક નાડીનો સંચાર હોય તો બે મહિના; સત્તાવીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો એક મહિનો; અઠ્ઠાવીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો પંદર દિવસ; ઓગણત્રીસ દિવસ સુધી એક નાડીનો સંચાર હોય તો દશ દિવસ; ત્રીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો પાંચ દિવસ; એકત્રીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો ત્રણ દિવસ; બત્રીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો બે દિવસ અને તેત્રીસ દિવસ એક નાડીનો સંચાર હોય તો એક દિવસનું જીવન હોય છે. ત્યાર પછી મરણ થાય છે. અર્થાત્ પાંચ, દશ વગેરે દિવસો સુધી એક જ નાડીનો સંચાર ઉપર જણાવ્યા મુજબના મરણકાળનું લિંગ છે.
તેમ જ આ વિષયમાં બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે - પૌષ્ણ કાળમાં જે સૂર્યનાડી ચાલે છે તે નાડી અનુક્રમે પાંચ, દશ, પંદર, વીશ, પચીસ, છવ્વીસ, સત્તાવીસ, અઠ્ઠાવીસ, ઓગણત્રીસ, ત્રીસ, એકત્રીસ, બત્રીસ અને તેત્રીસ દિવસ સુધી ચાલે તો; અનુક્રમે ત્રણ વર્ષ, બે વર્ષ, એક વર્ષ, છ મહિના, ત્રણ મહિના, બે મહિના, એક મહિનો, પંદર દિવસ, દશ દિવસ, પાંચ દિવસ, ત્રણ દિવસ, બે દિવસ અને એક દિવસ જીવન હોય છે. જન્મનક્ષત્રમાં ચંદ્ર સંક્રાંત હોય અને જન્મરાશિથી સાતમી રાશિમાં સૂર્ય હોય ત્યારે તે કાળને પૌષ્ણ કાળ કહેવાય છે... યોગશતક - એક રિશીલન ૭ ૧૫૧
ન
