________________
બતાવાય છે નામાવો ... આ ગાથાથી. સામાન્ય રીતે મોહ-અજ્ઞાન જ્યારે પણ નડે છે; ત્યારે જૈનેતર દર્શનોની વાતો બરાબર લાગે છે, એ જ અજ્ઞાન છે. એને દૂર કરવા જૈનેતર તે તે દર્શનની વાત કઇ રીતે સંગત બનતી નથી – એ વિચારવું જોઇએ. એ વખતે લોકપ્રસિદ્ધ વ્યવહારનો વિરોધ ન આવે તે રીતે વિચારવું જોઇએ. શાશ્વપ્રસિદ્ધ વાત લોકમાં વિરોધી હોય તો તે આદરણીય બનતી નથી. શાસ્ત્રમાં જે પ્રસિદ્ધ છે તે બધું જ લોકમાં પ્રસિદ્ધ હોય - એવું ન બને. પરંતુ જે લોકમાં વિરુદ્ધ છે એવું શાસ્ત્રમાં સિદ્ધ ન હોવું જોઇએ. અન્યથા શાસ્ત્ર આદરણીય નહીં બને.
મુમુક્ષુ આત્માને યોગમાર્ગની સાધના વખતે જ્યારે મોહ નડે ત્યારે તે તે શાસ્ત્રકારોની વાતમાં શંકા પડવાથી કોઇ એક તત્ત્વનો નિર્ણય ન થાય. તત્ત્વના નિર્ણય માટે મોહને દૂર કરવો પડે. શંકા ટળે નહિ તો મોહ દૂર થાય નહિ. તે તે દર્શનોમાં એવી અનેક વાતો છે કે જેની વિચારણા કરવી પડે. પરંતુ એ બધી વિચારણા અહીં શક્ય ન હોવાથી સંક્ષેપથી માત્ર દિશાસૂચન જ કર્યું છે.
અતિપ્રસંગ આવતો હોવાથી, સર્વથા અભાવ જ ભાવ થાય છે – એ પ્રમાણે કહેવું ક્યારે પણ યોગ્ય નથી. તેમ જ સર્વથા ભાવ જ અભાવ થાય છે - એ પ્રમાણે કહેવું પણ યોગ્ય નથી; કારણ કે એમાં પણ અતિપ્રસંગ આવે છે. તથા-સ્વભાવત્વના અભાવના કારણે અતિપ્રસંગ સિદ્ધ છે.” - આ પ્રમાણે બોત્તેરમી ગાથાનો શબ્દાર્થ છે.
ગાથાર્થને વિસ્તારથી સમજાવતાં ટીકામાં ફરમાવ્યું છે કે; અભાવ જ સર્વથા ભાવ થાય છે - એ કોઇ પણ કાળે યોગ્ય નથી, કારણ કે એમાં અતિપ્રસંગ કારણ છે. આશય એ છે કે જો સર્વથા અસતું જ સતું થાય છે તો બધે અસત્ત્વ સમાન હોવાથી વિવક્ષિત સત્ત્વની જેમ અવિવક્ષિત સત્ત્વ પણ ઉત્પન્ન થવું જોઇએ. મૃત્તિકા (માટી)માં ઘટ સર્વથા ન હોય અને છતાં મૃત્તિકાથી ઘટ થાય છે તેમ કૃત્તિકામાં ઘટની જેમ પટ પણ સર્વથા અસંત હોવાથી મૃત્તિકાથી ઘટની જેમ જ પટનું પણ સત્ત્વ થવું જોઇએ. આ અતિપ્રસંગના કારણે સર્વથા અસત્ સત્ થાય છે – એ માનવું ઉચિત નથી. કથંચિત્ અસતું હું જ યોગશતક - એક પરિશીલન • ૧૧૮
છે
સત થાય છે એમ માનવાથી અતિપ્રસંગ નહીં આવે; પરંતુ તેથી ‘સર્વથા અસત્ જ સત્ થાય છે’. આ સ્વસિદ્ધાંતનો વ્યાઘાત (ભંગ) થશે.
સર્વથા અસતું જ સતું થાય છે - એ બરાબર છે. પરંતુ મૃત્તિકામાં ઘટને ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ છે; પણ પટને કરવાની શક્તિ નથી, તેથી વિવક્ષિત ઘટની જેમ અવિવક્ષિત પટની ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ નહિ આવે. આ પ્રમાણે યદ્યપિ અતિપ્રસંગનું વારણ કરી શકાય છે પરંતુ શક્તિરૂપે મૃત્તિકામાં ઘટનું સત્ત્વ માનવાથી મૃત્તિકામાં ઘટ સર્વથા અસતુ છે - એ સ્વસિદ્ધાંતનો વ્યાઘાત થશે. આથી સમજી શકાશે કે “સર્વથા અસતું જ સતું થાય છે એમ માનવાથી જ્યારે મૃત્તિકાથી ઘટની ઉત્પત્તિ થાય ત્યારે તે જ વખતે ઘટ અને તેનાથી ભિન્ન પટ વગેરે એ બધાના હેતુની કોઇ વિશેષતા નહિ હોવાથી એકીસાથે વિવક્ષિત ઘટ અને અવિક્ષિત પટાદિની પણ ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ આવશે. કારણ કે હેતુમાં કોઇ પણ શક્તિ માની શકાશે નહિ.
મૃત્તિકાથી જયારે ઘડાની ઉત્પત્તિ થાય છે ત્યારે ઘડાના બીજાં -કુંભાર, ચક્ર, ચીવર વગેરે કારણો વિદ્યમાન હોવાથી ઘટની ઉત્પત્તિ થાય છે. પરંતુ પટાદિની પ્રત્યે ઉપયોગિની એવી કારણસામગ્રી વિદ્યમાન ન હોવાથી પટાદિની ઉત્પત્તિ નહિ થાય. આ રીતે મૃત્તિકાથી અન્ય (બીજા કુંભારાદિ) હેતુની પરિકલ્પના કરીને યદ્યપિ અતિપ્રસંગનું વારણ કરી શકાય છે; પરંતુ એ શક્ય નથી. કારણ કે ‘અસત્ જ સદ્ બને છે? આવું માનનારના મતે કાર્યમાત્રનો અસર્જનન સ્વભાવ હોવાથી પટાદિની સામગ્રી પણ સર્વથા અસતું હોવાથી ઘટની સામગ્રી સાથે તેની પણ ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ તો છે જ. આથી સ્પષ્ટ છે કે અતિપ્રસંગના નિવારણ માટે અન્ય હેતુની પરિકલ્પના ઉપયોગિની નથી. કારણ કે તેથી અતિપ્રસંગ દોષ દૂર થતો નથી.
સર્વથા અસત્ જ સતું થાય છે - એનો અર્થ એવો નથી કે બધા અસંતું એકીસાથે ઉત્પન્ન થાય. જે અસદ્દનું કારણ વિદ્યાન છે તે અસદ્ સદુ બને છે; જેનું કારણ વિદ્યમાન નથી તે અસદ્ સત્ ન બને. તેથી અસવિશેષને લઇને યદ્યપિ દોષ નહીં આવે. પરંતુ અસવિશેષની કલ્પના; કાર્યના અવધિભૂત (ઉપાદાન) દ્રવ્યની વિશેષતાના કારણે શક્ય જ આ જ આ યોગશતક - એક પરિશીલન • ૧૧૯ હું જ છે
