________________
યોગમાર્ગની અધિકારિતાને જણાવનારાં લિંગો કયાં છે – એ શંકાનું સમાધાન કરવા તેરમી ગાથાથી તે લિગોને જણાવે છે
पावं न तिव्वभावा कुणइ ण बहुमण्णई भवं घोरं । उचियट्टिइंच सेवइ सव्वत्थ वि अपुणबंधो त्ति ॥१३॥
જે તીવ્રભાવે પાપ કરતો નથી; ભયંકર એવા સંસારને બહુ માનતો નથી; અને ધર્મ વગેરે બધે જ ઉચિત વ્યવસ્થાને સેવે છે; તેને અપુનબંધક કહેવાય છે – આ પ્રમાણે તેરમી ગાથાનો શબ્દાર્થ છે. આશય એ છે કે નવમી ગાથામાં યોગમાર્ગના અધિકારી તરીકે અપુનબંધકાદિ જીવોને વર્ણવ્યા છે. તે અધિકારી આત્માઓનું સ્વરૂપ હવે વર્ણવાય છે. મિથ્યાત્વમોહનીયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સિત્તેર કોટાકોટિ સાગરોપમની છે. તેવી સ્થિતિને (અથવા તો મિથ્યાત્વના ઉત્કૃષ્ટ રસને) કોઇ પણ સંયોગોમાં જે જીવો બાંધવાના નથી તે જીવોને પુનર્વન્ય જીવો કહેવાય છે. તેરમી ગાથામાં તેમનાં મુખ્ય ત્રણ લિંગો વર્ણવ્યાં છે. તેઓ તીવ્રભાવે પાપ કરતા નથી. અસદું અનુષ્ઠાનને (પ્રવૃત્તિને) પાપ કહેવાય છે. જેનો પરિચય કરાવવાની ખરેખર જ આવશ્યકતા નથી. હિંસા, અસત્ય, ચોરી વગેરે પાપો પ્રસિદ્ધ છે. અનાદિકાળથી એ પાપોની પ્રવૃત્તિ થોડાઘણા અંશે પ્રાણીમાત્રની ચાલતી જ આવી છે. અપુનબંધકદશાને પામેલા જીવો એ પાપો તીવ્રભાવે કરતા નથી. ભૂતકાળના તીવ્ર પ્રકારના કર્મદોષના કારણે તેઓ પાપની પ્રવૃત્તિ કરે છે. યોગી મહાત્માઓના પવિત્ર સાંનિધ્યના પ્રભાવ પાપની ભયંકરતા સમજાયા પછી ભૂતકાળના તેવા પ્રકારના કર્મદોષના કારણે પાપની પ્રવૃત્તિ દૂર થતી નથી, પરંતુ પૂર્વકાળમાં પાપની પ્રવૃત્તિ વખતે જે તીવ્ર ભાવ હતો તે નથી હોતો. યોગમાર્ગની સાધનાના પ્રારંભે યોગમાર્ગની અધિકારિતાનું આ પ્રથમ લિંગ છે. પાપ ગમે છે માટે અહીં થતું નથી. કર્મના દોષથી અહીં પાપની પ્રવૃત્તિ હોવા છતાં પાપની ભયંકરતાના વાસ્તવિક ખ્યાલથી પાપ પ્રત્યેનો તીવ્રભાવ નાશ પામે છે. યોગમાર્ગના અર્થી આત્માઓમાં આ લક્ષણ ન હોય તો તેઓ નિઃસંદેહ યોગશતક - એક પરિશીલન : ૨૮
જ
યોગમાર્ગના અધિકારી નથી. અનધિકારી જીવોને યોગમાર્ગનું પ્રદાન હિતાવહ નથી. યોગની સાધનાના મંગલ પ્રારંભે આ લક્ષણ ખૂબ જ ઉપયોગપૂર્વક ચીવટથી જોવું જોઇએ. વર્તમાનની યોગમાર્ગની વિટંબણાનું જો કોઇ કારણ હોય તો તે આ લક્ષણનો અભાવ છે – એ વાત કોઇ માને કે ન માને પરંતુ યોગના અર્થીએ તો એ ભૂલવી ન જોઇએ. યોગ્યતા વિનાની સાધના થકવી નાંખે છે. યોગ્યતાવાળી સાધના ખૂબ જ સરળતાથી સિદ્ધિનું પ્રદાન કરનારી બને છે. પચાસ ટકા સિદ્ધિ, યોગ્યતાના સંપાદનથી જ થતી હોય છે. પરંતુ ગમે તે કારણે આજે સાધક ગણાતો વર્ગ – એ તરફ ઉદાસીનતા સેવે છે. જે મુમુક્ષુ આત્માઓ માટે કોઇ પણ રીતે ઉચિત નથી. અપુનબંધકદશામાં તીવ્રભાવે પાપાકરણતા પ્રાપ્ત થવાથી જ ભવની પ્રત્યે બહુમાન હોતું નથી. અપુનબંધક જીવોનું એ બીજું લિંગ છે.
જેમાં કર્મપરિણામને આધીન થયેલા પ્રાણીઓ હોય છે તેને ભવ એટલે કે સંસાર કહેવાય છે. જે ચારગતિમય છે. રૌદ્ર સ્વરૂપવાળો છે. તેની દુ:ખમયતા, દુઃખફલકતા અને દુઃખાનુબંધિતાને યોગીજનોના મુખથી સાંભળીને તેની પ્રત્યે બહુમાન રહેતું નથી. કર્મપરવશ સંસારની સ્થિતિ હોવા છતાં ચિત્તની પ્રીતિ એમાં રહેતી નથી. આજ સુધી સંસારમાં જે આનંદ આવતો હતો તે આનંદ અપુનબંધકદશામાં રહેતો નથી. યોગીજનોના પાવન પરિચયથી સંસારની રૌદ્રતાનું જ્ઞાન થવાથી તેના ઉચ્છેદનો વિચાર પ્રગટે છે અને તેથી તેની પ્રત્યે પૂર્વ જેવું બહુમાન ન રહે - એ સમજી શકાય છે. ઉચ્છેદનીય વસ્તુ બહુમાનનીય તો ન જ હોય. સંસારની અસારતાનું જ્ઞાન થવાથી આ અપુનબંધક અવસ્થામાં કાયાથી સંસારની પ્રવૃત્તિ હોવા છતાં મનની પ્રીતિ ન હોવાથી ભવ પ્રત્યે બહુમાનનો અભાવ હોય છે. આથી જ ભવના વિરહ માટે ધર્માદિના વિષયમાં સર્વત્ર ઉચિત વ્યવસ્થાનું આસેવન હોય છે. અપુનબંધકદશાનું એ ત્રીજું લિંગ છે.
સંસાર પ્રત્યે બહુમાન ન હોવાથી તેના ઉચ્છેદને બાધા ન પહોંચે એ રીતે ધર્માદિ ચાર પુરુષાર્થનું ઔચિત્યપૂર્વક અહીં આસેવન હોય છે, (
યોગશતક - એક પરિશીલન - ૨૯ છે જો
