________________
આપણને કાંઇ પણ કહે - એ આપણો પરમ પુણ્યોદય છે. પરંતુ એવો અવસર આવે-તે આપણા માટે પાપનો ઉદય છે. કાંટો કાઢનાર કે રોગાદિના ચિકિત્સકોનો યોગ પ્રાપ્ત થવો એ આપણો પુણ્યોદય છે, પરંતુ કાંટો કઢાવવાનો કે રોગાદિની ચિકિત્સા કરાવવાનો યોગ થવો તે આપણો પાપોદય છે. આવા વખતે ચિકિત્સકાદિનો કે ગુવાદિકનો જે યોગ પ્રાપ્ત થાય છે - તે ગમવો અને તે મુજબ તેનો ઉપયોગ કરી લેવા જેટલી સરળતા આપણામાં હોવી જોઇએ, એ જ ખરેખર પ્રજ્ઞાપનીયતા છે. આવી પ્રજ્ઞાપનીયતાના કારણે આપણને યોગ્ય માની પૂ. ગુરુદેવશ્રી આપણને અવસરે અવસરે આપણા દોષોનું દર્શન કરાવી તેનાથી મુક્ત બનાવવા માર્ગ-ઉપાય જણાવે છે. જેથી એ મુજબ વર્તી આપણે તે તે દોષોથી મુક્ત બની શકીએ છીએ. આ રીતે મોક્ષસાધક યોગમાં અવરોધ કરનારા રાગાદિ દોષ સ્વરૂપ પાપને દૂર કરનારી અથવા તો પાપથી દૂર રાખનારી પ્રજ્ઞાપનીયતા છે – એ સ્પષ્ટ છે. આથી જ આવી પ્રજ્ઞાપનીયતાને પામેલા આત્માઓ; પૂર્વે જણાવેલાં માર્ગોનુસારિતા અને શ્રદ્ધા – એ બે કારણોને લઇને; સંનિધિ(નિધાન)ને પ્રાપ્ત કરવા પ્રવૃત્ત થયેલા અને તેનો ઉપયોગ કરનારા જીવો તેના વિષયના વિધિમાં શ્રદ્ધાવંત હોવાથી આપ્ત (માર્ગના યથાર્થજ્ઞાતા) પુરુષોથી જેમ પ્રજ્ઞાપનીય હોય છે તેમ પ્રજ્ઞાપનીય હોય છે. માર્ગાનુસારી-શ્રદ્ધાવંતને અહીં પ્રજ્ઞાપનીય તરીકે વર્ણવ્યા છે તે તેમની તત્ત્વ પ્રત્યેની સુંદર શ્રદ્ધાનું ફળ બતાવવા માટે છે. શ્રદ્ધાવંત, દુનિયાના દરેક ક્ષેત્રમાં પ્રજ્ઞાપનીય હોય છે જ. કહેનાર કોણ છે - એ શ્રદ્ધાવંત ન વિચારે; પરંતુ શું કહે છે - તે વિચારે. એના બદલે કોણ કહે છે – એવું વિચારે તો તે; તે તે વિષયમાં શ્રદ્ધાનો અભાવ સૂચવે છે. ચારિત્રસંપન્ન આત્માઓનું પ્રજ્ઞાપનીયતા એ એક અસાધારણ લક્ષણ છે.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ ચારિત્રવંત આત્માઓ પ્રજ્ઞાપનીય હોવાથી જ ભવનિતારક પૂ. ગુરુદેવાદિના જણાવ્યા મુજબ પ્રમાદાદિનો ત્યાગ કરી સંયમજીવનમાં વિહિત તે તે ક્રિયાઓમાં તત્પર હોય છે અને સંયમજીવનમાં નિષિદ્ધ તે તે સાવદ્ય ક્રિયાઓની નિવૃત્તિમાં તત્પર હોય
2 3 4 જી યોગશતક - એક પરિશીલન • ૩૪ ૪૪ ૪૪ ૪૪ ૪
છે. ચારિત્રસંપન્ન આત્માઓને અહીં ક્રિયાતત્પર જણાવીને, તેમની પૂર્વે જણાવેલી માર્ગાનુસારિતાનું પોતાનું કાર્ય જણાવ્યું છે. જે જીવો માર્ગાનુસારી હોય તે જીવો માર્ગવિહિત અને નિષિદ્ધ તે તે અનુષ્ઠાનોમાં અનુક્રમે પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિને આશ્રયીને તત્પર હોય છે - તે સમજી શકાય છે. સામાન્ય રીતે છઠ્ઠા અને સાતમા (અંશતઃ પાંચમાં પણ) ગુણસ્થાનકની આ ક્રિયાતત્પરતાને (જે યોગસ્વરૂપ છે) અન્ય દર્શનકારોએ પણ સમાધિસ્વરૂપ વર્ણવીને ફળની અપેક્ષાએ ઉપર્યુક્તનો અનુવાદ કર્યો છે. તેમનું કહેવું એ છે કે – સામાન્ય રીતે સાઢવ અને નાસ્તવ ભેદથી બે પ્રકારની સમાધિ છે. જે સમાધિના કારણે એક જ ભવમાં મોક્ષ મળે છે – તેને અનાગ્નવસમાધિ કહેવાય છે. જે સમાધિ અનેક જન્મ પછી મોક્ષનું કારણ બને છે – તેને સાન્નવસમાધિ કહેવાય છે. સામ્રવસમાધિના કારણે જન્મના હેતુભૂત કમનો બંધ થતો હોવાથી તે તે કર્મના ઉદય વખતે યોગીઓને આત્મિક પરિણતિની વિશુદ્ધિમાં વધ-ઘટ થતી હોવાથી સામ્રવસમાધિનું ફળ ઊર્ધ્વ-અધ: સમાધિ છે. આથી સમજી શકાશે કે - ઉપર જણાવ્યા મુજબની છઠ્ઠા-સાતમા ગુણસ્થાનકે થનારી ક્રિયાતત્પરતા પણ; અનેક ભવના અંતરે મોક્ષસાધક બનતી હોવાથી તસ્વરૂપ યોગથી સાગ્નવસમાધિમાં ભેદ નથી.
આ પ્રમાણે અનુષંગથી (પ્રસંગથી) યોગના પોતાના ફળના પ્રકારનું વર્ણન કરીને ચારિત્રાવંત યોગીઓનાં બીજાં લિગો ઉત્તરાદ્ધ પુરા... ઇત્યાદિથી જણાવે છે. આશય એ છે કે આ ગાથા પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ ચારિત્રીનાં લિંગો વર્ણવવા માટે ઉપન્યસ્ત હતી. એમાં લિંગ તરીકે માગનુસારિતા, શ્રદ્ધા, પ્રજ્ઞાપનીયતા અને ક્રિયાપરાયણતા - આ ચાર લિંગો વર્ણવતી વખતે ઉપર જણાવ્યા મુજબ માર્ગાનુસારિતાદિના કાર્યસ્વરૂપે શ્રદ્ધાદિ લિગો વર્ણવ્યાં છે; જે, યોગનાં પોતાનાં કાર્ય છે. ઉત્તરાદ્ધથી ગુણરાગિતાસ્વરૂપ લિંગ વગેરે જે લિંગો વર્ણવ્યાં છે - તે યોગના કાર્યસ્વરૂપે નથી વર્ણવ્યાં.
િ
યોગશતક - એક પરિશીલન - ૩૫
છે.
