________________
છે અને અવધિવિશેષની કલ્પના કરવાથી તે અવધિમાં તે સ્વરૂપે ઘટાદિ કાર્યનું સત્ત્વ માનવું પડશે. સ્વસિદ્ધાંતનો વ્યાઘાત ન થાય એ માટે અવધિવિશેષની કલ્પના કરવાનું તેમને શક્ય નહિ બને. આથી જ અતિપ્રસંગના વારણ માટે કોઇએ જે કહ્યું છે કે “અસત્ તે ઉત્પન્ન થાય છે કે જેનું કારણ વિદ્યમાન હોય છે. શશશૃંગ વગેરેની અનુત્પત્તિ; કારણના અભાવના કારણે ઇચ્છાય છે તે માત્ર બોલવા માટે જ છે. કારણ કે તેથી અતિપ્રસંગનું વારણ થતું નથી – એ ઉપર જણાવ્યું છે જ . આ રીતે ગાથાના પૂર્વાર્ધ્વની વાત સમજાઇ હશે તો આ ગાથાના ઉત્તરાદ્ધથી જણાવેલી વાત પણ સમજી શકાશે.
ગાથાના ઉત્તરાર્ધના પ્રારંભે જણાવ્યું છે કે અતિપ્રસંગ દોષના કારણે સર્વથા ભાવ જ એકાંતે (સર્વથા) અભાવ જ થાય છે - એમ કહેવું યોગ્ય નથી. આશય એ છે કે સર્વથા સ૬ (ભાવ) જ અસદું થતું હોય તો; જયારે ઘટનો નાશ થાય છે ત્યારે ઘટના નાશની સાથે મૃત્તિકાનો પણ નાશ માનવો પડશે. કારણ કે જેમ એકાંતે ઘટ સતું હોવાથી નાશ પામે છે તેમ મૃત્તિકા પણ તેમના મતે એકાંતે સતું હોવાથી ઘટના નાશની સાથે તેનો પણ નાશ માનવો પડશે. બંનેના સત્ત્વમાં કોઇ જ વિશેષતા નથી કે જેથી મૃત્તિકાના નાશનો પ્રસંગ નિવારી શકાય. કથંચિત્ સત્ અસતું થાય છે – એ પ્રમાણે માનવાથી અતિપ્રસંગ નહીં આવે. કારણ કે ઘટનો ઘટરૂપે નાશ થાય છે માટીરૂપે નહિ. નાશક સામગ્રીને આધીન નાશ છે.
ઘટના નાશ વખતે નાશકમાં ઘટના નાશની જ શક્તિ છે અને મૃત્તિકાદિના નાશની શક્તિ નથી. તેથી ઘટના નાશની સાથે મૃત્તિકાના પણ નાશનો પ્રસંગ યદ્યપિ નહીં આવે, પરંતુ એ કાંતે સદ્ અસદ્ થાય છે.’ આ પ્રમાણે માનનારાને કોઇ પણ પદાર્થમાં કોઇ પણ જાતની શક્તિ માનવાનું શક્ય નથી. કારણ કે તેમ કરવાથી શક્તિરૂપે તે તે પદાર્થમાં તે તે પદાર્થનો નાશ માનવો પડશે. જેથી એકાંતે સત્ત્વના સિદ્ધાંતનો વ્યાઘાત થશે. આથી સમજી શકાશે કે સકલ શક્તિનો અભાવ હોવાથી વિવક્ષિત ઘટાદિના અસત્ત્વની જેમ અવિવણિત માટી વગેરેના પણ ( 3 5 યોગશતક - એક પરિશીલન • ૧૨૦
જણ
અસત્ત્વનો અતિપ્રસંગ આવશે. કારણ કે એકાંતે અસદ્-વાદીના મતે કાર્યના હેતુમાં કોઇ જ વિશેષતા નથી. તેથી એકીસાથે ઘટ અને માટી વગેરેના અભાવનો પ્રસંગ આવશે.
- “જયારે માટીમાંથી ઘડો થાય છે ત્યારે જ માટી નષ્ટ થઇ હતી. ઘડાના નાશ પછી જે માટી છે તે તો અન્ય છે, તેથી ઘડાના નાશની સાથે માટી વગેરેના નાશનો પ્રસંગ નહીં આવે’ – આ રીતે અતિપ્રસંગનું વારણ યદ્યપિ કરી શકાય છે. પરંતુ અન્યમની પરિકલ્પના પ્રકૃતમાં અતિપ્રસંગનું વારણ કરવા ઉપયોગિની નહિ બને; કારણ કે સર્વથા સતુ અસતુ થવાના સ્વભાવવાળું હોવાથી અન્યમુદ્રનો પણ અભાવ થવો જ જોઇએ. આથી સમજી શકાશે કે ‘સર્વથા સત્ અસતું થાય છે– એમ માનનારને અતિપ્રસંગ છે જ. “તે તે સમયે એકાંતે સતુ અસતુ થાય છે તેથી એકીસાથે ઘટ, મૃત્તિકા વગેરેના અભાવનો પ્રસંગ નહીં આવે.” - આ પ્રમાણે સ્વભાવાંતર (ભિન્ન સ્વભાવ) માનવાથી યદ્યપિ અતિપ્રસંગનું વારણ કરી શકાય છે. પરંતુ નાશસ્વરૂપ કાર્યનું અવધિ (મૂળભૂત) સ્વરૂપ કારણ માનવામાં ન આવે અને માત્ર એકાંતે સદ્ જ અસદુ થાય છે – એમ માનવામાં આવે તો ઉપર જણાવ્યા મુજબ સ્વભાવાંતરની કલ્પના કરી શકાશે નહિ. કારણ કે સર્વથા સત્ત્વ જ નાશનું પ્રયોજક હોવાથી તે બધે સમાન જ છે. આથી જ સર્વથા સતુથી અસતની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ માનવાથી જે અતિપ્રસંગ આવે છે; તેના નિવારણ માટે કોઇએ જે કહ્યું છે કે – “સર્વથા સતુના અભાવની ઉત્પત્તિમાં પણ જો આ જ (અતિપ્રસંગ) વિકલ્પ સમાન હોય; તો સતના અભાવે વખતે ત્યાં કશું જ ઉત્પન્ન થતું નથી. ફક્ત ત્યાં તે ઘટાદિ હોતા નથી.” તે પણ વચનમાત્ર જ છે. કારણ એ પ્રમાણે કહેનારનો આશય એ છે કે સતના અભાવ વખતે કશું થતું જ નથી. તેથી ત્યાં એકની સાથે બધાના અભાવનો પ્રસંગ પણ આવતો નથી. માત્ર ત્યાં ઘટાદિ હોતા નથી. પરંતુ એ આશયથી જણાવેલી વાતથી કોઇની ઉત્પત્તિ (નાશની ઉત્પત્તિ) ન થવાથી બધાના નાશનો અતિપ્રસંગ ન આવવા છતાં જ્યાં ઘટ હોતો નથી; ત્યાં મૃત્તિકા વગેરે પણ ન જ હોવા જોઇએ - આ રીતે
જ આ જ યોગશતક - એક પરિશીલન • ૧૨૧ શ શ
