________________
થવા સ્વરૂપ દ્વેષનો વિપાક છે અને પરલોકમાં દુર્ગતિગમનાદિસ્વરૂપ દ્વેષનો વિપાક છે - એનો વિચાર કરીને દ્વેષને દૂર કરવો જોઇએ. || ગી
* * *
પ્રત્યેનો દ્વેષ દૂર ન થાય; પરંતુ ખરી રીતે એવું નથી. ‘અનુરાગના વિષયનો જે ઉપરોધ (અટકાવવું) કરે છે, તેના પ્રતિહનનને દ્વેષ કહેવાય છે' - આ જણાવવા માટે જીવ અને પુદ્ગલની વિભિન્નતાનું પરિભાવન કરવાનું જણાવ્યું છે. જેમ અનુરાગનો વિષય ભિન્ન છે, તેમ અનુરાગના વિષયનો ઉપરોધી પણ ભિન્ન છે. બંનેમાં ભિન્નત્વ હોય તો એકમાં રાગ કરવો અને એકમાં દ્વેષ કરવો એ બરાબર નથી. જીવની જેમ જ પુદ્ગલ પણ અનુરાગનો વિષય હોય છે અને તેનો ઉપરોધી પણ હોય છે. શરીર અને તેના ઉપઘાતક વિષાદિની અપેક્ષાએ ભિન્નરૂપતાનું પરિભાવન કરવું જોઇએ. સામાન્યથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુરાગના વિષયનો ઉપઘાત કરનાર જીવ કે પુદ્ગલ પ્રત્યે દ્વેષ થાય છે. એ અવસરે રાગના સાધનવિષયની સાથે આત્માને કોઇ સંબંધ નથી. એવા પ્રકારનું ભિન્નતાનું પરિભાવન કરવાથી દૈષને દૂર કરી શકાય છે.
જે જીવ કે પુદ્ગલ પ્રત્યે દ્વેષ થાય છે, તેનો પરિણામ અવસ્થિત (સદાને માટે રહેનાર) નથી, અનવસ્થિત છે. અનિષ્ટ ક્ષણવાર માટે છે – એમ જણાય તો તેની પ્રત્યે દ્વેષ થતો નથી. દ્વેષની પ્રત્યે ચિરસ્થાયિતાનું જ્ઞાન પણ કારણ બને છે. માત્ર અનિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન કારણ નથી. અનિષ્ટ અનિષ્ટ લાગે નહિ તો તેની પ્રત્યે દ્વેષ આવવાનું કોઇ કારણ નથી. ચાલુ વ્યવહારમાં એવો અનુભવ લગભગ દરરોજ થતો હોય છે. આવું પ્રતિકૂળ માટે થઇ જાય તો બ્રેષના પરિણામને દૂર કરવાનું ખૂબ જ સરળ બને. દુ:ખ કે દુ:ખના સાધન કાયમ નથી – એ ચોક્કસપણે સમજી લેવું જોઇએ. નરકાદિ ગતિનાં પણ દુ:ખોનો અંત છે તો અહીંનાં દુ:ખોની વાત જ ક્યાં કરવાની ? નરકાદિગતિનાં દુ:ખોની અપેક્ષાએ અહીં તો દુ:ખ જ નથી. આપણી દૃષ્ટિએ જે પણ દુઃખ છે, તે અલ્પકાલીન અને અલ્પ છે. તેથી ખરી રીતે દ્વેષ કરવાનું કોઈ જ કારણ નથી. આવું અનવસ્થિતપરિણામવાળું પણ દુઃખ કોઇ વાર મરતાં સુધી ન પણ જાય. એવું ય બને. એવા વખતે તેની પ્રત્યે દ્વેષ થાય તો તેનો વિપાકસ્વરૂપ દોષ પરલોકમાં કેવો મળશે એ વિચારવું. સામાન્ય રીતે બધાને અપ્રિય ( શ શ . શ યોગશતક - એક પરિશીલન • ૧૧૬ જી હા જ આ છે
હવે મોહ-અજ્ઞાનને આશ્રયીને એને દૂર કરવા માટે વિરોધી પરિણામને જણાવવા માટે કહે છે
चितेज्जा मोहम्मी ओहेणं ताव वत्थुणो तत्तं । उप्याय-वय-धुवजुयं अणुहवजुत्तीए सम्म ति ॥७१॥
ગાથાર્થ સુગમ છે. આશય એ છે કે મોહ નડે ત્યારે સામાન્યથી ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશ સ્વરૂપ જીવાદિ વસ્તુના તત્ત્વને (જે નિમિત્તવિશેષના કારણે વસ્તુનું તત્ત્વ છે); અનુભવ જેમાં મુખ્ય છે તેવી યુક્તિ વડે સારી રીતે વિચારવું. અર્થાત્ વ્યવહાર(લોકપ્રસિદ્ધ વ્યવહાર)સંગત થાય તે રીતે વિચારવું. જીવાદિતત્ત્વોની વિચારણા એવી ન હોવી જોઇએ કે જેથી લૌકિક વ્યવહારનો ઉચ્છેદ થાય. //૭૧/l
અનુભવ જેમાં મુખ્ય છે એવી યુક્તિને જ સંક્ષેપથી જણાવાય છે–
नाभावो च्चिय भावो अतिप्पसंगेण जुज्जइ कयाइ । ण य भावोऽभावो खलु तहासहावत्तऽभावाओ ॥७२॥
અહીં યાદ રાખવું જોઇએ કે – બાવનમી ગાથામાં જણાવ્યું હતું કે, યોગમાર્ગની સાધના કરતી વખતે મુમુક્ષુ આત્માએ એ જાણી લેવું જોઇએ કે પોતાને રાગ, દ્વેષ અને મોહ – આ ત્રણ દોષમાંથી કયો દોષ વધારે પીડે છે. જે દોષ વધારે પડતો હોય તે દોષને દૂર કરવા માટે ગ્રંથકાર પરમર્ષિએ ઉપાય બતાવવાનું શરૂ કર્યું હતું. તેમાં રાગ અને દ્વેષના વિષયમાં તેની પ્રતિપક્ષભાવનાને જણાવીને હવે મોહની નડતર દૂર કરવા માટે ઉપાય (
યોગશતક - એક પરિશીલન • ૧૧૭ જાણે
