Yogshatak Ek Parishilan

Author(s): Chandraguptasuri
Publisher: Anekant Prakashan Jain Religious

Page 8

સજ્ઞાન એટલે સમ્યજ્ઞાન, જે; વસ્તુનું આલંબન લઇને ઉત્પન્ન થનાર બોધ-પરિચ્છેદ સ્વરૂપ છે. વસ્તુને આલંબન બનાવ્યા વિના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થતી નથી. જ્ઞાન વિષયગત હોય છે. કોઇ વાર ઝાંઝવાના પાણીનો બોધ પાણીસ્વરૂપ વસ્તુ વિના પણ થતો હોય છે. પરંતુ એ જ્ઞાન સમ્યગ્ હોતું નથી. અહીં સમ્યજ્ઞાન જ વિવક્ષિત હોવાથી વસ્તુના અભાવમાં બોધનો સંભવ નથી. અન્યથા વસ્તુના અભાવમાં પણ બોધ, સત્ સ્વરૂપ માની લેવાય તો ઝાંઝવાના નીરમાં થનારા બોધને સન્ માની શકાશે નહિ, તેને પણ સત્ સ્વરૂપ માનવો પડશે. આશય એ છે કે - જે વસ્તુ જેવી છે તે મુજબ તે વસ્તુમાં થનારા બોધને સમ્યજ્ઞાન કહેવાય છે. વિષયની સાથે સંવાદી એવું જ્ઞાન સમ્યજ્ઞાન છે. વિષયની સાથે ઇષ્ટ કે અનિષ્ટાદિના સંસ્કારથી થનારા તે તે જ્ઞાનને મજ્ઞાન કહેવાતું નથી. સર્શન એટલે સમ્યગ્દર્શન; જ્ઞાનથી જાણેલી વસ્તુમાં રુચિ-શ્રદ્ધા સ્વરૂપ સમ્યગ્દર્શન છે. જીવાદિ નવતત્ત્વ [જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, બંધ, નિર્જરા અને મોક્ષ] સ્વરૂપ પદાર્થ ઉપરની શ્રદ્ધા સ્વરૂપ સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાનથી ભિન્ન છે. કારણ કે જ્ઞાનનું આવરણ અને શ્રદ્ધાનું આવરણ બંને જુદા છે. તેથી કોઇ વાર જ્ઞાન હોવા છતાં પણ શ્રદ્ધાનો અભાવ હોય છે. અભવ્યાદિ જીવોને નવપૂર્વ સુધીનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત હોવા છતાં શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
સજ્જના એટલે સમ્યક્ચારિત્ર, જે; વિધિ અને નિષેધના વિષયમાં અનુક્રમે પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ સ્વરૂપ ક્રિયાત્મક આગમાનુસારી અનુષ્ઠાન સ્વરૂપ છે. આ ચારિત્ર પણ; જ્ઞાનથી જાણીને પ્રાપ્ત કરેલી શ્રદ્ધાના વિષયભૂત તે તે વસ્તુસંબંધી જ હોય છે. કારણ કે સમ્યક્ચારિત્ર પાંચ મહાવ્રતસ્વરૂપ છે; અને મહાવ્રતો બાહ્ય વિષયના સંબંધમાં હોય છે. સર્વથા પ્રાણાતિપાતથી [હિંસાથી] વિરામ પામવા સ્વરૂપ પ્રથમ મહાવ્રત સર્વ જીવોના વિષયમાં છે. અર્થાત્ પ્રથમ મહાવ્રત સર્વ જીવોની હિંસાથી સર્વથા વિરામ પામવા સ્વરૂપ છે. સર્વથા મૃષાવાદથી વિરામ પામવા સ્વરૂપ બીજું મહાવ્રત અને સર્વથા પરિગ્રહથી વિરામ પામવા સ્વરૂપ પાંચમું મહાવ્રત
હું યોગશતક - એક પરિશીલન ૦ ૧૦
સર્વ દ્રવ્યોના વિષયમાં છે. એટલે કે સર્વ દ્રવ્યોના વિષયમાં સર્વથા વિરામ પામવાનું બીજા મહાવ્રતમાં છે અને સર્વ દ્રવ્યોના પરિગ્રહથી વિરામ પામવાનું પાંચમા મહાવ્રતમાં છે. જ્યારે ત્રીજા અને ચોથા મહાવ્રતમાં અમુક દ્રવ્યો વિષય બને છે - એ સ્પષ્ટ છે. સંયમની સાધના માટે ગ્રહણ કરીને રાખવા પડતાં દ્રવ્યો કોઇ ન આપે તો તેવા દ્રવ્યને સર્વથા ગ્રહણ નહિ ક૨વાનું ત્રીજા મહાવ્રતમાં છે અને નિર્જીવ પ્રતિમાદિમાં આસક્તિનું વર્જન અને સજીવ સ્ત્રીપુરુષાદિના શરીરમાં મૈથુનથી સર્વથા વિરામ પામવાનું ચોથા મહાવ્રતમાં છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે મહાવ્રતો પણ ઉપર જણાવ્યા મુજબના વિષયના આલંબને છે. અન્યથા વિષયનું આલંબન ન હોય તો તાદેશ નિવૃત્તિસ્વરૂપ મહાવ્રતોનો કોઇ જ સંભવ નથી.
મળ્યાં... આ ગાથામાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર આવો ક્રમ રાખવાનું કારણ એ છે કે નિશ્ચયથી [ચોક્કસપણે] પ્રથમ જ્ઞાન પછી દર્શન અને પછી ચારિત્ર ઉત્પન્ન થતું હોય છે. તેથી તેવા પ્રકારની ઉત્પત્તિના ક્રમ મુજબ ઉપર એવો જ ક્રમ રાખ્યો છે. કારણ કે અજ્ઞાત પદાર્થમાં શ્રદ્ધા થતી નથી. જે શ્રદ્ધાનો વિષય ન બન્યો હોય તેમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ સ્વરૂપ અનુષ્ઠાન થતું નથી. આથી સ્પષ્ટ છે કે - જે જાણે છે તે શ્રદ્ધા કરે છે; અને આ રીતે તે તે વિષયમાં રુચિ ઉત્પન્ન થવાથી વિહિતની પ્રવૃત્તિ અને નિષિદ્ધની નિવૃત્તિ તે કરે છે. અર્થાર્ વિહિતની અપ્રવૃત્તિ તથા નિષિદ્ધની પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ દોષથી તે નિવૃત્ત થાય છે. શ્રી તત્ત્વાર્થસૂત્રાદિમાં દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર આવો ક્રમ છે તે; વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ કર્મપરિણતિની વિચિત્રતાના કારણે જીવવિશેષને પ્રથમ દર્શન પછી જ્ઞાન અને ત્યાર બાદ ચારિત્ર પ્રાપ્ત થતું હોવાથી છે. એમાં કોઇ વિરોધ નથી. કારણ કે આ ગ્રંથમાં અને અન્યત્ર (તત્ત્વાર્થાદિમાં) આશય ભિન્ન ભિન્ન છે. આથી સમજી શકાય છે કે “વસ્તુગત (વાસ્તવિક વિષયવાળો) જે બોધ છે તે સજ્ઞાન છે; વસ્તુગત રુચિ (શ્રદ્ધા) સદર્શન છે અને તે તે વસ્તુમાં જ વિધિ તથા પ્રતિષેધને અનુસરનારું આગમાનુસારી અનુષ્ઠાન સચ્ચરણ છે.” આ ત્રણના
યોગશતક - એક પરિશીલન ૧૧
-