________________
યતિવિશ્રામણાસ્વરૂપ યોગ ગૃહસ્થને હોય છે. “આ સાધુ ભગવંતો ચારિત્રને ધરનારા છે; શ્રીવીતરાગપરમાત્માની પરમતારક આજ્ઞા મુજબ ચારિત્રનું પાલન કરવામાં આ પ્રયત્નશીલ છે; આથી આ સિવાય બીજું કાંઇ કૃત્ય નથી; સમગ્રગુણોનો આ પ્રકર્ષ છે; આ સાધુભગવંતોની કાયા પોતાના ચોક્કસ પ્રયત્નથી રક્ષણીય છે; તેથી આ પ્રયત્ન આત્મગુણોની વૃદ્ધિ કરનારો છે; શુભ ભાવનું આ બીજ છે; આ મહાવીર્ય (ઉચિત પુરુષાર્થ) છે; આ ઉચિત વિશ્રામણા (પૂ. સાધુભગવંતના શરીરની સારસંભાળ) છે.' - આ પ્રમાણે મહા(પ્રશસ્તીવિવેકની પ્રધાનતાવાળી અને સંવેગ (મોક્ષનો તીવ્ર અભિલાષ) જેમાં સારભૂત છે - એવી યતિવિશ્રામણા પણ ગૃહસ્થનો યોગ છે.
આવી જ રીતે ધર્મશ્રવણ પણ ગૃહસ્થોને યોગસ્વરૂપે હોય છે. “આ શ્રુતધર્મ ઉત્તમ છે; અજ્ઞાનસ્વરૂપ અંધકારને દૂર કરવા સૂર્યસમાન છે; પાપનો વધ કરવા માટે પડહસ્વરૂપ છે; સમગ્રવિશ્વમાં શ્રવ્ય (સાંભળવા યોગ્ય) ગણાતી વસ્તુઓમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ છે; દેવલોકમાં પહોંચાડનારો સેતુ (પુલ) છે; આ ધર્મ, મરણને દૂર કરતો હોવાથી ભાવ અમૃત છે; મોક્ષમાર્ગનો દેશક છે; શ્રી તીર્થંકરપદની પ્રાપ્તિનું બીજ છે; આ શ્રુતધર્મ શ્રી જિનેશ્વરદેવોએ દર્શાવ્યો છે; આ ધર્મને છોડીને બીજું કોઇ જ કલ્યાણકર નથી; આ પ્રમાણે વિશિષ્ટ રીતે ધર્મના માહાભ્યને સમજીને સાંભળવાની ઇચ્છાપૂર્વક ધર્મનું શ્રવણ કરવું - એ પણ શ્રાવકનો યોગ છે. કારણ કે “મોક્ષની સાથે જે જોડી આપે છે તેને યોગ કહેવાય છે - આ યોગા પદનો અન્વર્થ (વ્યુત્પજ્યર્થ) ધર્મશ્રવણાદિમાં સંગત થાય છે. જે આ રીતે ચૈત્યવંદનાદિસ્વરૂપ વિશુદ્ધ બાહ્ય પ્રવૃત્તિ યોગસ્વરૂપ હોય તો ભાવનામાર્ગ શા માટે યોગ સ્વરૂપ ન હોય ?
આ ભાવનામાર્ગ પરમોચ્ચકોટિના શુક્લધ્યાનને લાવી આપતો હોવાથી પરમધ્યાનનો બંધુ છે; તેથી તે યોગ જ છે. શ્રાવકે તેનો આદર કરવો જોઇએ. પવિત્ર જગ્યાએ રાગાદિ સંક્લેશના વિઘાત માટે પદ્માસનાદિ આસન કરવા દ્વારા ગુરુને પ્રણામ કરવા પૂર્વક – “ઇન્દ્રજાળસમાન આ ( શ શ શ શ યોગશતક - એક પરિશીલન - ૬૪
છે
જીવલોક અસાર છે; વિષયો વિષસમાન છે; વજ જેવું દુઃખ કઠોર છે; પ્રિયસંગમ (મેળાપ) અસ્થિર છે; સંપત્તિ અસ્થિર છે; મહાદુર્ગતિનું કારણ એવો પ્રમાદ દારુણ છે; અને મહાધર્મ(ચારિત્ર)નું એકમાત્ર સાધન મનુષ્યપણું દુર્લભ છે; તેથી મારે એ પ્રાપ્ત થયું હોવાથી મને બીજાનું કોઇ કામ નથી, તેના વડે સર્યું ! આ ધર્મની સાધનામાં જ હું પ્રયત્ન કરું, આ ધર્મમાં ઉપેક્ષા કરવાનું યોગ્ય નથી; મૃત્યુ સમર્થ છે; આ સંસારમાં ગુરુભગવંતનું દર્શન દુર્લભ છે; અને સદ્દગુરુભગવંતની પાસે રહેવા વગેરે સ્વરૂપ સદ્ગુરુનો યોગ દુર્લભ છે.” - આ પ્રમાણેના પ્રશસ્તભાવથી અનુગત એવા તે તે પદાર્થોથી શ્રાવકે ભાવનામાર્ગનું અનુષ્ઠાન કરવું જોઇએ. આથી સમજી શકાશે કે ગૃહસ્થોને પણ તેમની અવસ્થા મુજબ યોગ હોય છે જ. આ આશયથી જ અન્યગ્રંથોમાં પણ ફરમાવ્યું છે કે
મોક્ષની સાથે આત્માનો સંબંધ થતો હોવાથી તેના કારણભૂત છે તે સાધ્વાચારાદિ આચારને ઋષિઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા મહાત્માઓએ યોગ કહ્યો છે. પુરુષ(આત્મા)નો પરાભવ (જ્ઞાનાદિ સ્વરૂપનો અવરોધ) કરવાનો સ્વભાવ જેનો નિવૃત્ત થયો છે એવી પ્રકૃતિ(કર્મ)ની વિદ્યમાનતા વખતે મોક્ષસાધનભૂત તે તે આત્મવ્યાપારસ્વરૂપ યોગ લેશથી પણ ચોક્કસ હોય છે.
મહાસમુદ્રના ક્ષોભ પામવાથી નદીમાં જે પાણીનું પૂર આવ્યું હતું તેનો ઉપસંહાર થવાથી જેમ નદીના જલની વૃદ્ધિની નિવૃત્તિ થાય છે તેમ નિવૃત્તપ્રકૃત્યધિકાર પુરુષને તે ઇન્દ્રિય અને કષાયને આધીન બનતો ન હોવાથી – પ્રતિસ્રોતગામી હોવાથી, દરરોજ વધતો વધતો યોગ હોય છે.
રાગ-દ્વેષની તીવ્ર પરિણતિ સ્વરૂપ ગ્રંથિને જેણે ભેદી નાખી છે - એવા જીવોનું પ્રાયઃ ચિત્ત મોક્ષમાં હોય છે અને શરીર સંસારમાં હોય છે. તેથી તે જીવોની અર્થકામાદિની પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ બધો યોગ વસ્તુતઃ સમ્યગ્દર્શનાદિસ્વરૂપ યોગ કહેવાય છે.
પોતાના પતિથી ભિન્ન એવા પુરુષમાં આસક્ત એવી સ્ત્રીને સદા તે અન્યપુરુષમાં રાગ હોવાથી પોતાના પતિની સેવા વગેરે યોગ અને િ
યોગશતક - એક પરિશીલન - ૫ છે.
