________________
જૈન વાસંમયમાં સંસ્કૃત સાહિત્યનું પ્રથમ સર્જન અહીંથી જ શરૂ થયું હોય તેમ જણાય છે. જૈન દર્શનમાં આજે વેદસાહિત્યની હરોળમાં અને અમુક વિષયોમાં તેથીયે આગળ વધેલું જો વિવિધ ભાષાનું સાહિત્ય ઉપલબ્ધ થયું હોય તો તે બીજ વાવનાર આ પુરુષજ આદિપ્રણેતા તરીકે ગણાવી શકાય. જૈનદર્શન તેમને જેટલું અભિનંદન આપે તેટલું ઓછું છે.
તેમના સ્વયંરચિત ગ્રંથોની સંખ્યા લગભગ ૫૦૦ની ગણાય છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રના નિરીક્ષણથી તેમની કૃતિઓ કેટલી સફળ છે તેનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકે છે. સંસ્કૃત ભાષા પરનો અસાધારણ કાબૂ, સંક્ષિપ્ત છતાં સ્પષ્ટ શૈલીમાં નિરૂપણ અને વિષયનું પ્રતિપાદન તેમની વિદ્વતા, મંથન અને શ્રુતભક્તિનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. બીજા જ્યોતિર્ધર
વિદ્યાવંતા જ્યોતિર્ધરોમાં બીજું સ્થાન શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરનું આવે છે. સમ્પતિત અને ન્યાયાવતાર ના મૂળ કર્તા શ્રીમાન પોતે જ હતા. તેમનો સમય વીર સંવતનો છઠ્ઠો સૈકો અને વિક્રમના બીજા સૈકાનો પ્રારંભકાળ ગણાય છે.
જૈનદર્શન સાહિત્યમાં તર્કો અને ન્યાય શૈલીને જન્મ આપનાર ધુરંધર વિદ્વાનોમાં સૌથી પ્રથમ સ્થાન શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરનું છે. તાર્કિક સાહિત્યનો વિકાસ અહીંથીજ શરૂ થયો છે. તેઓ માત્ર શુષ્ક તાર્કિક જ ન હતા બલ્ક કાલીદાસ જેવા એક મહાકવિ અને સાથે સાથે સુધારાના હિમાયતી પણ હતા તે તેમના સાહિત્ય અમ્મોનિધિમાં તરી રહેલી ભાવના પરથી સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે. તાર્કિક સાહિત્ય - અને દર્શનો
દર્શન સાહિત્યમાં તર્કનું સ્થાન નૈયાયિક નામના દર્શનની પછીથીજ પ્રાદુર્ભાવ પામે છે તે નૈયાયિક દર્શનના પ્રણેતા મહર્ષિ ગૌતમ મુનિ.
સાંખ્ય, યોગ, નૈયાયિક, વૈશેષિક, પૂર્વમીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા ઈત્યાદિ દર્શનનો ઉત્પત્તિકાળ વિક્રમના પ્રથમ અને બીજા સૈકા પછીજ થયો હોય તેમ અનુમાન થાય છે. મીમાંસક દર્શનના સંસ્કર્તા કુમારિક ભટ્ટ તો સનેની આઠમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં જ ઉત્પન્ન થયા છે. એટલે કે બીજા દર્શનો કરતાં બહુ જ અર્વાચીન છે. દર્શનકાળ પહેલાં પ્રાચીન ત્રણ ધર્મો પૈકીના હિંદુધર્મમાં ભિન્ન
ધર્મપ્રાણઃ લોકાશાહ
