________________
૧૦૪
પોરવાલ, અગ્રવાલ, ખંડેલવાલ અને એવી અનેક સવાલની પેટા જ્ઞાતિઓ, વણિકજ્ઞાતિનો મોટો વર્ગ, ભાવસાર, લુહાર, સુતાર, સોની, કુંભાર, રજપુત અને બીજી ઘણી સવર્ણ કોમ તથા કેટલાક છૂટા છવાયા અંત્યજો જૈનધર્મ પાળે છે તેમાં આ ફીરકાનો મોટો ફાળો છે.
ધાર (કે જ્યાં શ્રીમાન ધર્મદાસજી મહારાજનો દેહોત્સર્ગ થયો છે)માં ઉપર વર્ણવેલા પ્રકારોમાંની ઘણી ખરી કોમ ચુસ્ત રીતે જૈનધર્મ પાળતી આજે પણ મળી આવે છે. તે જ રીતે ઘણાં સ્થળોએ આવા જૈનધર્મ પાળનારનાઓને મેં નજરો નજર જોયા છે. તેનાં કારણો આ છે :
આ સંપ્રદાય નિયમોના પાલનમાં હમેશાં બહુ કડક રહેતો આવ્યો છે અને સદ્ભાગ્યે તે કોઈ એક સ્થળે ગોંધાઈ રહેતો નથી. તેને પરિણામે આ સંપ્રદાયના સાધુઓ ભારતના જુદા જુદા ભાગમાં અનેક કષ્ટો સહીને વિચરે છે અને જેટલા પ્રમાણમાં તે પ્રવાહબદ્ધ વહેતો રહ્યો છે તેટલા પ્રમાણમાં નિર્મળ રહી શક્યો છે.
આ સંપ્રદાય ધમાલ, ધતિંગ અને આડંબરથી પૃથકુ રહેવાથી તેમાં હજુ સહનશીલતા, તપશ્ચર્યા અને જિજ્ઞાસુ બુદ્ધિના ગાઢ સંસ્કારો રહી ગયા છે. પણ મારે અહીં કહેવું જોઈએ કે જેટલો, ક્રિયાપરાયણતા, સહિષ્ણુતા, તપશ્ચર્યા અને જિજ્ઞાસુ બુદ્ધિથી તેણે લાભ ઉઠાવ્યો છે તેટલું નુકસાન પણ તેને વેઠવું પડ્યું છે.
આજે તે અનેક સંપ્રદાયોમાં વિભક્ત છે તે વિષે કોઈનેય કહેવાનું ન હોય; કારણ કે આટલો મોટો સમુદાય પૃથક્ પૃથક્ આચાર્યોના હાથ તળે હોય તો જ તે સુવ્યવસ્થિત રહે એ વાત નિઃસંદેહ છે. પરંતુ વિભાગો જ્યારે ભેદબુદ્ધિનું સ્વરૂપ પકડે છે ત્યારે તે આખું ધ્યેય માર્યું જાય છે. આ સમુદાય માટે પણ ઘણે સ્થળે તેવું બનવા પામ્યું, તેથી તેની કડક ક્રિયા પરાયણતાનો “અમે ઊંચા અને બીજા ઢીલા, પાસત્થા” એમ બીજાને બતાવવામાં ક્રિયાનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો અને પરિણામે દેશી, પરદેશી અને એવા ભેદો સર્જવામાં એ ક્રિયાશક્તિ ખરચાવા લાગી. આ ભેદોએ તેની કડક ક્રિયા, ઉગ્રવિહાર, જિજ્ઞાસુ બુદ્ધિ અને અવિચ્છિન્ન ઉપદેશ ધારા લાભને બદલે હાનિમાં પરિણમ્યાં. એ હાનિ સ્વરૂપે જ ઠેર ઠેર પક્ષો પડવા શરૂ થયા અને તેની બધી શક્તિ પક્ષ જમાવવા માટે જ વેડફાવા લાગી.
સામાન્ય વિચારભેદ કે મતભેદ પડ્યો કે તરત જ એક નવો પેટા સંપ્રદાય અને પક્ષ પડી જાય. આથી જ સામુદાયિક સંસ્થાઓ, સમાજની ભાવિ પ્રજાને ચેતન પૂરતાં જ્ઞાન સાધનો તથા સાહિત્યસર્જન તરફ દુર્લક્ષ્ય સેવાવા લાગ્યું.
ઘર્મપ્રાણઃ લોંકાશાહ
