________________
૩૦
સંયમ અને તપ એ ત્રણ તત્ત્વો પર પ્રતિષ્ઠિત થયેલા લોકકલ્યાણકારી ધર્મના સંચાલક નિગ્રંથોની શિથિલતા પ્રત્યેનો રોષ એ બન્ને વૃત્તિઓ હોવા છતાં સમાજમાં તેઓ કશું પરિવર્તન કરી શક્યા નથી. તેમનો રોષ માત્ર તેમના શબ્દદેહમાં જ સમાપ્ત થાય છે. રચનાત્મક પ્રયાસ તેમણે કર્યો હોય તેવો ઉલ્લેખ નથી. આ વસ્તુ તેમના જીવનશોધનમાં ખૂબ જ વિચારણા માગે છે. સુધારક અને સાહિત્યકાર
સમાજ સામે સુધારક કહેવડાવવું તેમાં માત્ર બુદ્ધિચાતુર્ય સિવાય બીજી કશી આવશ્યકતા નથી. પરંતુ સુધારક તરીકે વર્તવામાં તો બુદ્ધિચાતુર્ય કરતાં સુધારકની નૈતિક હિંમત અને મનોબળની અતિ અતિ તીવ્ર કસોટી થાય છે. સમાજની રૂઢિઓ નાબૂદ કરવામાં સમાજની સામે થવું પડે છે. તેની સામે થવામાં જેટલા સામર્થ્યની અપેક્ષા છે તેટલી જ સહનશીલતાની પણ આવશ્યકતા છે. પોતાના માનવંતા સ્થાનને ગુમાવવું, સમાજનો તિરસ્કાર સહન કરવો, હજારો વિરોધકોની સામે શાન્ત અને સ્થિર પ્રગતિ કરી સત્યને જાળવવું એ કાર્ય કરવામાં અસાધારણ વ્યક્તિત્વ જોઈએ છે. સત્યની લગની, સત્ય ખાતર બલિદાન એ બધું તો કોઈ ક્રાંતિકારનું માનસ જ કરી શકે. ક્રાન્તિકાર સુધારક અને સાહિત્યકારના કાર્યક્ષેત્રનું મહાન તારતમ્ય વિચારવા જેવું છે.
એવા ક્રાન્તિકારને ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન કરવા માટે જ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીનું સમાજ સામે મૌન–આંખ મીચામણાં કાં ન હોય ? ક્રાન્તિવિકાસનાં બાધક કારણો
સમાજ સામે દેખાતું બંડ કરવામાં તેમની સૂરીસમ્રાટની પદવી ચાલી જતી હોય, અથવા ચૈત્યવાદના આજુબાજુના વાતાવરણ (વેદધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મમાં વ્યાપી રહેલી વહેમી રૂઢિઓથી દબાયેલા જૈનધર્માનુયાયીની રૂઢ શિથિલતા દૂર કરવા માટે તેમની એકની શક્તિ અપર્યાપ્ત હોય, કાળબળ અપેક્ષિત હોય વગેરે વગેરે કૈક કારણો હોઈ શકે.
પરંતુ એવા સમર્થ આચાર્યની શક્તિ આગળ શંકા લાવવી તે પણ તેમના સામર્થ્યની અનભિજ્ઞતા બતાવવાના સાહસ જેવું છે. એટલે ભવિષ્યમાં જૈન ધર્મનો કોઈ ક્રાન્તિકાર માર્ટિન લ્યુથર જન્મ અને ક્રાન્તિનો યશ તેમને ફાળે જાય
ધર્મપ્રાણ : લોંકાશાહ
