________________
ભિન્ન મતવાદીઓ હશે ખરા કારણ કે મઝિમનિકોયમાં ભગવાન બુદ્ધના જીવનકાળમાં તે મત સંસ્થાપકોના પ્રકુદ્ધ, કાત્યાયન, સંજય, વેલટ્ટીપુત્ત, અજિત, કેશકુંબલી વગેરે નામો મળી આવે છે. પરંતુ દર્શનોનો ઉલ્લેખ નથી. આ પરથી દર્શનોની ઉત્પત્તિ પણ આ સાહિત્યવાદના મધ્યમ યુગના પ્રારંભમાં જ થઈ હોય તેમ સિદ્ધ થાય છે. ત્રીજ જ્યોતિર્ધર
સાહિત્ય જ્યોતિર્ધરોમાં ત્રીજું સ્થાન શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરનું આવે છે. હરિભદ્ર નામના આચાર્યો તો ઘણા થયા છે પરંતુ પ્રસ્તુત આચાર્ય ગુણ પરિમાણ અને સમય પરિમાણમાં સૌથી પહેલા છે. તેમના સાહિત્યની જ્યોતિમાં ક્રાન્તિની ચમત્કારિતા નજરે પડે છે. પરંતુ તેમ છતાં કોણ જાણે શાથી તેઓ એક મહાન શક્તિશાળી હોવા છતાં પોતાના દીર્ઘ જીવનકાળમાં પણ ક્રાન્તિને માત્ર તેના સાહિત્યક્ષેત્રમાંજ વિકસિત કરી છે.
તેઓ વીર સંવત ૧૨૨૭ થી ૧૨૯૭ અને વિક્રમ સંવત ૭૫૭ થી ૮૨૭* માં થયા હતા. તેઓશ્રીએ નાના મોટા ૧૪૪૪ ગ્રંથો રચ્યા હતા તેવી
* હરિભદ્રસૂરિના કાલનિર્ણયમાં પણ વિદ્વાનોનો મતભેદ છે. શ્વેતાંબર મુનિવરોની પટ્ટાવલિ પ્રમાણે આ આચાર્યનો સમય વિ.સં. ૫૮૫ એટલે કે મહાવીરના અગિયારમા સૈકાનો છે. આ કાલનિર્ણયનું પ્રમાણ પ્રદ્યુમન સૂરિએ પોતાના વિચારસાર પ્રકરણમાં આપેલા આ શ્લોકથી સિદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે.
पंचसए । पणती (सी) ए વિક્રમ . મૂયા () / ૩ (#) ત્તિ સ્થાનિકો हरिभद्रसूरि । सूये ઘમ્મરો ! રેડ ! મુહૂં ||
અર્થાતુ “વિક્રમ સંવત ૧૮૫માં આથમેલા (દેવગત થયેલા) ધર્મરત એવા શ્રી હરિભદ્ર રૂપ સૂર્ય (ભવ્યોને) મોક્ષ પંથને આપો.”
આ ઐતિહાસિક ઉલ્લેખ પટ્ટાવલિઓમાં ઘણે સ્થળ હોવા છતાં તેમનાં સાહિત્ય, પરિસ્થિતિ અને સંયોગો પરથી આ કાલ નિર્ણય બ્રાન્ત માલૂમ પડે છે અને તે ભૂલને જૈન સાહિત્ય સંશોધકના પ્રથમ અંકમાં જ ‘fમૂરિ માય' એ નામના લેખાંકમાં પંડિતશ્રી જિનવિજયજીએ પ્રમાણપુર:સર સાબીત કરી છે.
ઇતિહાસકારો જાણે છે કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણનો તેરમી સે કો જૈનાચાર, જૈનતત્વજ્ઞાન અને જૈન સમાજને માટે કાલકાળ સમ ભયંકર અને તમપૂર્ણ હતો.
ધર્મપ્રાણ : લોંકાશાહ
