________________
જો કે આ બધાં દર્શનોના તત્ત્વવિધાનોમાં અંતર છે ખરું અને તેથી તત્ત્વના ઊંડાણમાં નહિ જનારા પંડિત મૂર્ખ ખૂબ લડ્યા છે અને હજુએ લડે છે. એ વાત સાવ સાચી છે. પરંતુ તેનું કારણ એ લડનારની મૂર્ખતા સિવાય બીજું કશું નથી. દર્શનના સંસ્થાપકો તો મહાન તત્ત્વજ્ઞ, બુદ્ધિમાન અને લોકકલ્યાણના ઇચ્છુક હતા. અને તેથીજ એક પકા સુધારક તરીકે તેમણે તે કાળ, પરિસ્થિતિ અને સંયોગ જોઈને લોકોને સન્માર્ગે વાળવા માટે તે તે સિદ્ધાંતો રજૂ કર્યા હતા. દર્શનકારોનો હેતુ
પોતાની પૂજા કે પ્રતિષ્ઠાનો તે મહાપુરુષોને લગીર પણ લોભ હોય તેમ માની શકાતું નથી. તેમ પોતાનો મત સ્થાપવાની પણ વાસના હોય તેવું દેખાતું નથી. દરેક મહાપુરુષ કેવળ લોકકલ્યાણના ઇચ્છુક હોય છે. અને તેથી સુધારક તરીકેનું કાર્ય કરવામાં તેમને ખૂબ વેઠવું પડે છે. છતાં તે જ કાર્ય તેઓ હાથ પર ધરવાની પોતાની ફરજ સમજે છે અને તે બજાવવા માટે પોતાની શક્તિનો ઓછો યા વધુ ભોગ આપી જાય છે. આ રીતે જ દર્શનોની ઉત્પત્તિ છે. જો કે તેઓનાં સિદ્ધાંતમાં ઉપલક દૃષ્ટિએ ભેદ પણ દેખાય છે ખરો. પરંતુ તે ભેદ માત્ર તેને અંધપરંપરાથી અનુસરનારા તેના અનુયાયીએ નક્કર રૂપમાં કરી દીધેલો હોય છે. એટલે તેના દોષપાત્ર એ તે તે દર્શનના પ્રતિપાદકોને ગણવા તે સાવ અસત્ય અને અણછાજતું છે.
આ બધાં દર્શનો એકી સાથે જન્મ્યાં નથી. પરંતુ જેમ જેમ તેની આવશ્યકતા ઉત્પન્ન થઈ છે, તેમ તેમ તે અસ્તિત્વમાં આવ્યાં છે. સંસાર પરિવર્તનશીલ હોવાથી તેમાં પરિવર્તન જેમ બીજા ક્ષેત્રોમાં ચાલ્યું આવે છે તે જ રીતે વિકાસનું મૂળ ધર્મતત્ત્વ હોવાથી તેના મૂળ સ્વરૂપને યથાર્થ ટકાવવા સારુ તેના કર્મકાંડોમાં પરિવર્તન થવું જ જોઈએ. અને જો ન થાય તો વધુ સડો પેસી જાય. કારણ કે લોકમાનસ બહોળે ભાગે અનુકરણીય હોય છે. જ્યાં સુધી તેને દોરનાર સમર્થ નેતા હોય છે ત્યાં સુધી તે પ્રવાહ સીધે પંથે એટલે કે વિકાસની વાટે ગતિ કરે છે; પરંતુ જ્યારે તેવા સમર્થ નેતાની ખોટ પડે છે ત્યારે તેમાં દિવસે દિવસે વિકૃતિ વધતી જાય છે. દર્શનકાળ પછી
દર્શનકાળ પછી મતોનો કાળ આવે છે. આ કાળ વેદધર્મની છિન્નભિન્નતાનો દુઃખદ કાળ હતો. કાપાલિક, ક્ષપણક, શાક્ત, સૌરમત એવા એવા અનેક
ધર્મપ્રાણઃ લોકાશાહ
