________________
૨૧
તેમ ધારીને જ તેમણે મૌન સેવ્યું હોય એમજ કલ્પના કરી આશ્વાસન લઈ લેવું એ વધારે ઉચિત લાગે છે. ચોથા જ્યોતિર્ધર
સાહિત્ય જ્યોતિર્ધરોમાં ચોથું સ્થાન શ્રીમાન હેમચંદ્રાચાર્યનું આવે છે. તેઓ વિક્રમ સંવત ૧૧૪પમાં જન્મેલા, અને ૧૧પ૦માં તેમને દેવચંદ્રજી નામના જૈન સાધુ પાસે તેમની ધર્મપ્રેમી માતાએ સોંપી દીધા. તેમનું મૂળ નામ ચાંગદેવ હતું. તેમના ગુરુ દેવચંદ્રમુનિ લક્ષણશાસ્ત્રના વિશિષ્ટ અભ્યાસી હોઈ તેમણે આવા નાના બાળકને પોતાની પાસે રાખી તાત્કાલિક જ તેમને દીક્ષા આપી દીધેલી લાગે છે.*
એ હેમચંદ્રાચાર્ય જાતિના વણિક હોવા છતાં સરસ્વતીની ઉપાસનામાં તે બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે વય વધતાંની સાથે જ્ઞાન વૃદ્ધિને પણ ખૂબ વિકસાવી હતી.
કુમારપાળ ચરિત્ર, શ્રી મહાવીરચરિત્ર, દ્વયાશ્રયકાવ્ય, સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ, અધ્યાત્મઉપનિષદુ, યોગશાસ્ત્ર, અલંકાર ચૂડામણિ, છંદોનુશાસન, ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ચરિત્ર અને એવા અનેક ગ્રંથોમાં વ્યાકરણ, ન્યાય, કાવ્ય, કોષ, ચારિત્ર, યોગ, સાહિત્ય, છંદ એમાંનો કોઈપણ વિષય તેમના સાહિત્યમાં ન છેડાયો હોય તેવું દેખાતું નથી. આ પરથી એમના પ્રગાઢ પાંડિત્યનો પરિચય થાય છે, અને સાથે સાથે તેમના જીવનમાં પાંડિત્ય ઉપરાંત તેમની કાર્યદક્ષતા પણ સાર્વત્રિક રીતે દષ્ટિગોચર થયા વિના રહેતી નથી.
પાંડિત્યને લીધેજ તેઓ રાજસભામાં પ્રવેશ્યા; અને કાર્યદક્ષતાને લીધે ટક્યા અને આગળ વધ્યા. સિદ્ધરાજ જયસિંહે પાંડિત્યને નાતે તેમને રાજપંડિત અને એવી એવી અનેક પદવીઓથી નવાજ્યા અને કુમારપાળે પોતાના વખતમાં પોતાના હિતનિમિત્ત ગણી તેમને પૂજ્યપાત્ર બનાવ્યા.
રાજસભા પ્રવેશ પછી તેમણે જૈન શાસનનો પ્રભાવ ફેલાવ્યો છે. કેંક મૂક પશુઓને બલિદાનોથી છોડાવી અભય કર્યા છે, નિર્વાસનું ધન રાજ્ય ન ઝુંટવવું,
* બાળદીક્ષાના હિમાયતી સાધુઓની બત્રીસીમાં આ ઉદાહરણ વારંવાર નીકળે છે. પણ સાથે સાથે તેઓ તે બાળકની યોગ્યતા, તેમના ગુરુનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન, તે સમય અને પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ તો બાજુએ જ મૂકી દે છે. તેમણે હેમચંદ્રાચાર્યના જીવનની બીજી અનેક બાબતો જોવાનું જતું ન કરવું જોઈએ.
ધર્મપ્રાણ : લોંકાશાહ
