________________
૩૨
અતિ કરવેરા ન રાખવા, પ્રજાવર્ગમાં દારૂની બદિ અટકાવવી, જુગારનાં વ્યસન પર રાજ્યનો કાબૂ રખાવવો વગેરે વગેરે લોકહિતનાં કાર્યો પણ રાજાઓ પાસે કરાવ્યાં છે.
કૈંક મંદિરોની જીર્ણોદ્ધાર અને સ્થાપના કરી છે, (કહેવાય છે કે મંદિરોની સંખ્યા ૧૪૪૦ની છે) અને એક જૈનાચાર્ય તરીકે સમર્થ રાજવીઓ પાસે માન મેળવી જૈનશાસનને દીપાવ્યું છે.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય આ રીતે એક મહા પંડિત, ગ્રંથકાર અને કાર્યદક્ષ તરીકે તે કાળના મહાપુરુષોમાં અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. પણ એમની જીવનસમીક્ષાથી એમ દેખાય છે કે એમના જીવનમાં સુધારક શક્તિ કરતાં જ્ઞાન શક્તિએ જ વિશેષ કાર્ય કર્યું છે. તેથી તેમને ક્રાન્તિકાર ન કહી શકાય. પરંતુ એ વસ્તુ નિઃસંશય છે કે તેઓ એક સાહિત્ય ક્ષેત્રના સમર્થ જ્યોતિર્ધર હતા. કાર્યસમીક્ષા
જનહિતાર્થે તેમણે જે તે કાર્ય કર્યા તે વિષે અહીં કશું કહેવાનું નથી પરંતુ રાજ્યાશ્રય લઈ તેમણે ૧૪૪૦ દેવળ બંધાવ્યાં એ ખરેખર ચૈત્યવાદની વિકૃતિના વેગને હટાડવાને બદલે વધારવાનું કાર્ય છે, અને તે કાર્ય ખટકે તેવું છે.
ભગવાન મહાવીર પછી જૈનધર્મમાં ચૈત્યવાદ બુદ્ધના ચૈત્યવાદ પછી શરૂ થયો છે, (તેનાં પ્રમાણો આગળ ટાંક્યાં છે.) અને શરૂ થયેલો તે ચૈત્યવાદ ધીમે ધીમે વિકૃત થતો જાય છે. અને શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરના સમયમાં તે વિકારે સાધુઓના શૈથિલ્યવર્ધનમાં પણ ફાળો આપ્યો છે એમ તેમના શબ્દોથી સ્પષ્ટ થઈ રહે છે.
છતાંય શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી જેવા આચાર્ય ચૈત્યવાદમાં પ્રબળ રોષ દાખવે છે તે જ વસ્તુનું, રાજ્યાશ્રય લઈ, શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જેવા મહાન આચાર્ય સમર્થન કરે છે. તેના શબ્દ-કોષમાં પણ ચૈત્યનો ગિની-નવિપ્નઃ એટલે કે જિનગૃહ અને જિનબિમ્બ એવો રૂઢ અર્થ નજરે પડે છે.
આવી રીતે નવમા સૈકામાં વિકૃત થએલો ચૈત્યવાદ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના સમયમાં તેથીયે વધુ વિકૃત થાય છે; આથી બીજો વધુ ખેદ શો હોઈ શકે !
અહી એ વસ્તુ પણ કહી દેવી જોઈએ કે જો તેમણે ધર્મ-ક્રાન્તિના ક્ષેત્રમાં પગરણ માંડ્યાં હોત તો કદાચ આટલી ખ્યાતિ પામી શકત નહિ કે આટલું કાર્ય
ઘર્મપ્રાણઃ લોકાશાહ
