________________
39
બૌદ્ધધર્મની એ ઓટે કેટલાક વિષયોમાં સમાન માન્યતાવાળા જૈનધર્મ પર પણ પોતાની અસર ઓછી કરી નથી. અને તે આપણે ઠેઠ શ્રી હરિભદ્રસૂરિના કાળ પહેલાંથી સ્પષ્ટ જોતા આવ્યા છીએ. એ વિકાર ચાલ્યો આવતો હતો તેવામાં વળી શ્રીમાન શંકરાચાર્યના વખતમાં (કે જે ઇતિહાસ પાછળ આવશે) એક તરફથી જૈનધર્મના સાધુઓનું શૈથિલ્ય અને બીજી તરફથી વૈષ્ણવ અને શૈવ સંપ્રદાયોનો ત્રાસ જૈનધર્મની કસોટી કરી રહ્યો હતો તેવાજ સમયમાં શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યનું આગમન થયું હતું.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને કુમા૨પાળની પ્રસન્નતા મેળવી જૈન શાસનની સેવા બજાવવા તૈયાર થાય છે. અને કેટલુંક પોતાના જીવનકાળમાં પ્રશસ્ત કાર્ય કરે છે; પરંતુ તેમ છતાં ધર્મ શૈથિલ્યનો નાશ કરી શક્યા નથી. (તે આપણે આગળ જોઈ ગયા છીએ.) ત્યારબાદ રાજ્યાશ્રયી ધર્મના પ્રચારના રોષે જેમ હિન્દુધર્મ પર અસર કરી છે તેમ જૈનધર્મને પણ છોડ્યો નથી. આ રીતે જૈનધર્મની ખળભળતી અને વિકૃત સ્થિતિનો પ્રસ્તુત ચરિત્રનાયક કેવી રીતે ઉદ્ધાર કરે છે તે તેમના જીવન પરથી પાછળ જોઈશું તે પહેલાં વેદધર્મ અને ક્રાન્તિનો મધ્યમકાલીન ઇતિહાસ તપાસી લઈએ.
વેદધર્મ અને ક્રાન્તિ
હિન્દુધર્મમાં પૂર્વકાળથી માંડીને આજ સુધીમાં દેશ, કાળ, લોકમાનસ અને પરિસ્થિતિને અંગે ભિન્ન-ભિન્ન કાર્યક્ષેત્રમાં ભિન્ન-ભિન્ન દૃષ્ટિબિન્દુઓથી ક્રાર્દન્ત વિકસી છે, જૈનધર્મના મધ્યમ યુગનું જે ચિત્ર આપણે આગળ જોઈ ગયા તે જ રીતે વેદધર્મનો મધ્યમયુગ પણ ખરેખર વિદ્યાયુગ છે. મધ્યમયુગના પ્રારંભમાં હિન્દુધર્મના એ મહાન પ્રવાહમાંથી ઝીણી છતાં સ્વચ્છ, ભિન્ન છતાં એક જ મહાસમુદ્રને પંથે જનારી પૃથક્ પૃથક્ નિર્ઝરણીઓ ઉત્પન્ન થઈ છે. તેને દર્શનો તરીકે આપણે ઓળખી શકીશું.
દર્શનોનું મંતવ્ય
હરિભદ્રસૂરિના યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચયમાં આવેલા ચિત્રાતુ । રેશનૈતેષામ્ (કે જેનો સવિસ્તર અર્થ આપણે આગળ જણાવી ગયા છીએ.) પ્રમાણે એ બધાં દર્શનોનો હેતુ અને દર્શનકારોનું મંતવ્ય ખરેખર શુભ હતાં તે આપણે જાણી શક્યા છીએ.
ધર્મપ્રાણ : લોંકાશાહ
