________________
૨ ભારતના ત્રણ મુખ્ય ધર્મો અને ક્રાંતિ પ્રભાવકો બૌદ્ધધર્મ
ભગવાન બુદ્ધના સમયમાં બુદ્ધધર્મનો વિકાસ થયો હતો ખરો પરંતુ તેનું વર્તુલ માત્ર ઉત્તર હિન્દુસ્તાનનાં અમુક સંસ્થાનોમાં સમાપ્ત થઈ જતું હતું. વેદધર્મની વિકૃતિને જડમૂળથી કાઢવા માટે જેમ ભગવાન મહાવીરે મોરચા માંડ્યા હતા તેજ રીતે તે ધાર્મિક ક્રાન્તિમાં સહાયક તરીકે ભગવાન બુદ્ધ પણ તેમના સમસામયિક હોવાથી સફળ નીવડી શક્યા હતા.
ભગવાન બુદ્ધનો મધ્યમવાદ લોકકલ્યાણમાં બહુ ઉપકારક થાય તે સ્વાભાવિક જ હતું. એ બૌદ્ધધર્મમાં ભગવાન બુદ્ધના નિર્વાણ પછી થોડા સમય બાદ જે વિકારનો સડો થયો હતો તે સડાને જડમૂળથી નાશ કરી ફરી એકવાર બૌદ્ધ ભિક્ષુઓને પોતાના ધર્મ પર સ્થિર કરી અશોક મહારાજાએ બૌદ્ધધર્મનો ઉદ્ધાર કર્યો. તેણે પોતાના પુત્ર અને બૌદ્ધભિક્ષુઓને મોકલી વિદેશમાં પણ બૌદ્ધધર્મનો ખૂબ પ્રચાર કરાવ્યો. તેના પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ રૂપે આજે પણ ટિબેટ, ચીન, જાપાન, સિયામ, બ્રહ્મદેશ, સિલોન વગેરે દેશોમાં વિકૃત છતાં બૌદ્ધધર્મનું અસ્તિત્વ છે.
બૌદ્ધધર્મમાં મૂર્તિવાદનો પણ કદાચ અહીંથી પ્રારંભ થયો હોય તેમ જણાય છે. ઠેરઠેર સ્તુપો, નાલંદા, કાશી જેવાં મુખ્ય મુખ્ય સ્થળોની વિદ્યાપીઠો, બૌદ્ધ ભિક્ષુઓની ગુફાઓ (કે જે આજે પણ તક્ષશિલા, અજંટા, ઈલોરા, તાંજોર એવાં એવાં પુષ્કળ સ્થળે) તેવી જ હાલતમાં દેખાય છે.
પરંતુ ભારતવર્ષમાં આખરે એ જ્યોતિ બુઝાઈ – એ ચિરાગ કાયમ જ્વલંત ન રહ્યો. એની ભિક્ષુસંસ્થા શિથિલ થતી ચાલી. વચ્ચે કોઈ અશોક જેવો સમર્થ ઉદ્ધારક પુરુષ ન પાક્યો. જૈનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ એ બન્નેની તુલના કરીએ તો ભારતવર્ષમાં જૈનધર્મના પ્રાણ અને પ્રતિષ્ઠા આગળ બૌદ્ધધર્મ પછાત જ રહ્યો અને શ્રી શંકરાચાર્યના કાળમાં સૌથી ભારે એ બૌદ્ધધર્મને જ વેઠવું પડ્યું. અને આખરે એ બૌદ્ધધર્મ ભગવાન બુદ્ધની જન્મભૂમિ ભારતવર્ષમાં હતો ન હતો થઈ ગયો. બૌદ્ધધર્મમાં આવેલી ઓટ ભારતવર્ષમાં તો આજ સુધી તેવાજ સ્વરૂપે ટકી રહી.
બૌદ્ધધર્મનું આ એક સંક્ષિપ્ત ઐતિહાસિક ચિત્ર છે.
ઘર્મપ્રાણઃ લોંકાશાહ
