________________
..
યોગસાર પ્રકરણ/દ્વિતીય પ્રસ્તાવ/શ્લોક-૨૮-૨૯
પ્રકારે ઉચિત ચેષ્ટાઓ કરીને રાગાદિભાવોથી મલિન એવા પોતાના મનને વીતરાગની ભક્તિ વગેરેમાં પ્રવર્તાવવા દ્વારા અત્યંત નિર્મલ કરે તે પ્રવૃત્તિ જ તેના માટે કલ્યાણની પરંપરાનું કારણ છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે ચિંતવનમાં તથા–તે પ્રકારનું, ચિંતવન કહ્યું, બોલવામાં તથાતે પ્રકારનું, બોલવાનું કહ્યું અને ચેષ્ટામાં તથા તથા=તે તે પ્રકારની, ચેષ્ટા કહી તેથી એ ફલિત થાય છે કે કાયિકાદિ બાહ્ય કૃત્યો પોતાની જે ભૂમિકા હોય તે તે પ્રકારે કરવી જોઈએ. તે બતાવવા માટે “ચેષ્ટિતવ્યં તથા તથા” તેમ કહ્યું. અને તે સર્વ પ્રવૃત્તિકાલમાં માનસવ્યાપાર અને વચનપ્રયોગ તો તે પ્રકારે ક૨વો જોઈએ જે પ્રકારે મન નિર્મલતા તરફ જાય. II૨૮॥ અવતરણિકા -
પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે ચિત્તને સામ્યભાવથી વાસિત કરવા માટે તેને ઉપખંભક એવા મન-વચન-કાયાના યોગો પ્રવર્તાવવા જોઈએ. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે વિચારક જીવ પણ પોતાની કાયિક કે વાચિક ચેષ્ટા પર નિયમન લાવી શકે છે પરંતુ મન તો પ્રાયઃ નિયંત્રણ નીચે આવતું નથી, એટલું જ નહિ કાયિક અને વાચિક ચેષ્ટાને પણ વિલ કરીને અનર્થ કરનારું બને છે. તેથી ચંચલ એવા ચિત્તને કઈ રીતે વશ કરી શકાય ? તે બતાવવા અર્થે કહે છે .
શ્લોક ઃ
चञ्चलस्यास्य चित्तस्य सदैवोत्पथचारिणः ।
૩૫યોગપરે: સ્ટેય યોનિમિર્યોનાંલિમિઃ ।।૧।।
શ્લોકાર્થ ઃ
(ચિત્તને યોગમાર્ગમાં પ્રવર્તાવવા અર્થે) યોગની કાંક્ષાવાળા એવા યોગીઓએ સદા જ ઉત્પથચારી ચંચલ એવા આ ચિત્તના ઉપયોગ પર=લક્ષ્યને અનુરૂપ ચિત્તને પ્રવર્તાવવા માટેના ઉપયોગમાં તત્પર, રહેવું જોઈએ. II૨૯॥
