________________
૧૧૪
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૧ ભાવાર્થ
સંયમી મુનિએ ભાવશુદ્ધિ માટે સદા તત્ત્વમાં લીન માનસવાળા થવું જોઈએ અર્થાત્ આત્માનું પારમાર્થિક તત્ત્વ સર્વ સંગથી પર છે અને તે તત્ત્વની પ્રાપ્તિના ઉપાયરૂપ ઉચિત પ્રવૃત્તિમાં લીન માનસવાળા બનવું જોઈએ અને જે મુનિ તત્ત્વમાં તલ્લીન માનસવાળા છે અર્થાત્ તત્ત્વમાં જવા માટે અત્યંત પક્ષપાતવાળા છે તેઓએ ચિત્તના દુર્ગાનનો નિરોધ કરવો જોઈએ, અયતનાવાળા વચનનો નિરોધ કરવો જોઈએ અને કાયાની ચપલતાનો વિરોધ કરવો જોઈએ; કેમ કે તત્ત્વમાં તલ્લીન માનસવાળા મુનિને આ ત્રણમાંથી કોઈ એકની પણ પ્રાપ્તિ થાય તો તત્ત્વમાં લીન એવું તેઓનું માનસ અલના પામે છે. જેમ પ્રસન્નચંદ્રરાજર્ષિ તત્ત્વમાં તલ્લીન માનસવાળા હતા, છતાં દુર્મુખનાં વચનો સાંભળવાને અભિમુખ પરિણામવાળા થયા તો તત્ત્વમાં તલ્લીન પણ માનસ વ્યાઘાતને પામ્યું.
અહીં વિશેષ એ છે કે, આત્માને આત્માના ભાવોની નિષ્પત્તિમાં ઉપયોગી ન હોય તેવી મનની કોઈ પણ વિચારણા એ ચિત્તના દુર્ગાનની પૂર્વભૂમિકા છે. અને ચિત્ત તે વિચારોમાં લીન બને તો ચિત્તનું દુર્થાન પ્રાપ્ત થાય. વળી, આત્માના પોતાના કે પરના કલ્યાણમાં કારણ ન હોય તેવું વચન અયતનાવાળું વચન છે અને પરના કલ્યાણ અર્થે બોલાતું હિતકારી વચન પણ અંતરંગ શાસ્ત્રમર્યાદાથી ઉપયુક્ત થઈને બોલાતું ન હોય તો તે-તે નિમિત્ત અનુસાર કાષાયિક ભાવોથી સંવલિત બને છે તેથી તે પણ અયતનાવાળું વચન છે. આવા વચનપ્રયોગથી કદાચ યોગ્ય જીવોને લાભ થાય તોપણ ઉપદેશક માટે તો કષાયોની વૃદ્ધિનું જ કારણ બને છે. માટે મુનિએ અયતનાવાળાં વચનનો વિરોધ કરવો જોઈએ. વળી, સંયમવૃદ્ધિનું કોઈ પ્રયોજન ન હોય તો મુનિએ કાયાને ઉચિત આસનમાં સ્થિર રાખીને સદા નિષ્પકંપ આસનમાં બેસીને તત્ત્વમાં લીન થવાનો યત્ન કરવો જોઈએ. અને જો તે પ્રકારે યત્ન કરવામાં ન આવે તો તત્ત્વચિંતનકાલમાં વચવચમાં પ્રવર્તતા કાયાપલ્યને કારણે સ્કૂલનાઓ થાય છે અને તત્ત્વચિંતનથી સમ્યફ ભાવશુદ્ધિની પ્રાપ્તિ થતી નથી. માટે ભાવશુદ્ધિના અર્થી સાધુએ ચિત્ત, વાણી અને કાયાનો નિરોધ કરીને સદા તત્ત્વમાં લીન રહેવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. કા
