________________
૯૮
યોગસાર પ્રકરણ/દ્વિતીય પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૩૬–૩૭
શું ?=આ મારો ધર્મ છે અને આ પરનો ધર્મ છે તેવી વિચારણાથી શું ? તેના વગરૂઆત્મા અને પરની ચિંતવના વગર, આત્માનો કે પરનો જણાતો નથી=પોતાના વડે સ્વીકારાયેલો ધર્મ ધર્મરૂપે જણાતો નથી કે પર વડે સ્વીકારાયેલો ધર્મ અધર્મરૂપે જણાતો નથી. II39II
* ‘દૂહો’ અવ્યય ખેદસૂચક છે.
ભાવાર્થ :
તત્ત્વાતત્ત્વના વિભાગમાં મધ્યસ્થતાથી તત્ત્વના સ્વીકારને અનુકૂળ વ્યાપાર તે સામ્યભાવ છે અને જે પ્રવૃત્તિમાં તેવો સામ્યભાવ છે ત્યાં જ ધર્મ છે. આ પ્રકારના મધ્યસ્થભાવથી તત્ત્વને જોવાને અનુકૂળ કરાતા વ્યાપારથી સ્વદર્શનમાં કે પરદર્શનમાં મોહના ઉન્મૂલનને અનુકૂળ જે ઉચિત આચરણાઓ હોય તે ધર્મરૂપે જણાય છે. તેથી આ દર્શન આપણું છે અને પેલું દર્શન પ૨નું છે તે પ્રકા૨ની ચિંતાથી શું ? અર્થાત્ ધર્મના અર્થી જીવ માટે તે પ્રકારનો પક્ષપાત ઉચિત નથી. તત્ત્વના અર્થી જીવને તો આ દર્શન મારું છે અને પેલું દર્શન પરનું છે તેવો વિચાર પણ આવતો નથી કે પોતાના દર્શનમાં ધર્મબુદ્ધિ અને પરના દર્શનમાં અધર્મબુદ્ધિ પણ થતી નથી પરંતુ સ્વ કે પરના દર્શનમાં જ્યાં મોક્ષની પ્રાપ્તિને અનુકૂળ તત્ત્વનું સ્થાપન હોય તે સર્વ ધર્મરૂપે જણાય છે. માટે, અવિચારક રીતે પોતાના દર્શનને ધર્મરૂપે સ્થાપવા અને પરના દર્શનને અધર્મરૂપે સ્થાપવા માટે યત્ન કરવો વિવેકીને ઉચિત નથી. II39II
અવતરણિકા :
પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે જ્યાં સામ્ય છે ત્યાં જ ધર્મ છે તેની જ પુષ્ટિ કરવા અર્થે કહે છે -
-
શ્લોક ઃ
क्षान्त्यादिर्दशधा धर्मः सर्वधर्मशिरोमणिः ।
सोऽपि साम्यवतामेव मैत्र्यादिकृतकर्मणाम् ।। ३७ ।।
