________________
૨૦૦
યોગસાર પ્રકરણ/પંચમ પ્રસ્તાવ/શ્લોક-૧૯ જીવને દેહાદિ પુદ્ગલો સાથે થયેલો એકત્વભાવ છે; કેમ કે દેહાદિ સાથે જીવને એકત્વભાવ વર્તે છે. તેથી દેહને અનુકૂળ, પોતાને અનુકૂળ લાગે છે અને દેહને પ્રતિકૂળ, પોતાને પ્રતિકૂળ લાગે છે, વળી ઇન્દ્રિય સાથે એકત્વભાવને કારણે ઇન્દ્રિયોને જે અનુકૂળ તે પોતાને અનુકુળ લાગે છે અને ઇન્દ્રિયોને પ્રતિકૂળ તે પોતાને પ્રતિકૂળ લાગે છે. તેથી જીવ દેહ અને ઇન્દ્રિયને અનુકૂળ પદાર્થોની અપેક્ષાવાળો છે. પરંતુ વિવેકચક્ષુ પ્રગટ થવાથી જ્યારે જીવને જણાય છે કે, દેહ અને ઇન્દ્રિયને અનુકૂળ એવા ભાવમાં અપેક્ષા કરીને હું સદા વ્યાકુળતાને અનુભવું છું અને તેના કારણે વ્યાકુળ થયેલા મને આરંભ-સમારંભ કરીને સર્વ અનર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. આવો માર્ગાનુસારી બોધ થવાંથી તે મહાત્મા બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યે નિરપેક્ષ થવા પ્રયત્ન કરે છે અને જેમ-જેમ તે મહાત્મા બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યે નિરપેક્ષ થાય છે, તેમ-તેમ તેમનામાં અનુત્સુકતા પ્રગટે છે. અને જેમ-જેમ આત્મામાં ઉત્સુકતાનો અભાવ થાય છે, તેમ-તેમ આત્મા સુસ્થ=સ્વસ્થ, બને છે અને આત્મા સ્વસ્થ બનવાથી આત્મામાં પરાનંદ પ્રગટે છે=પ્રકૃષ્ટ આનંદ પ્રગટે છે. અર્થાત્ સંસારના ભોગોથી જે તુચ્છ આનંદ પ્રગટે છે, તેના કરતાં પ્રકૃષ્ટ આનંદ પ્રગટે છે. આથી જ, સંસારના ભાવો પ્રત્યે નિરપેક્ષ થઈને સમિતિ-ગુપ્તિમાં દૃઢ યત્ન કરનારા મુનિઓને અનુત્તરવાસી દેવો કરતાં પણ પ્રકૃષ્ટ આનંદ વર્તે છે. તેથી આનંદના અર્થી એવા મુનિ અપેક્ષાનો નાશ કરે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, અપેક્ષા એ મૂળથી આકુળ એવી જીવની પરિણતિ છે અને અપેક્ષાનો અભાવ એ જીવની મૂળથી અનાકુળ પરિણતિ છે. અને જ્યારે જીવમાં અપેક્ષાની પરિણતિ વર્તતી હોય ત્યારે જે પદાર્થોની અપેક્ષા વર્તે છે તે પદાર્થોની પ્રાપ્તિ વગર સુખ થતું નથી. તેથી જીવોને ભ્રમ વર્તે છે કે ઇચ્છાના વિષયભૂત પદાર્થોની પ્રાપ્તિથી જ સુખ છે. અને ઇચ્છાના વિષયભૂત પદાર્થોની અપ્રાપ્તિમાં સુખ સંભવે નહીં. પરંતુ જેઓનાં વિવેકચક્ષુ ખૂલી ગયાં છે, તેઓ તો મોહથી અનાકુળ એવી સ્વસ્થતામાં જ સુખને જોનારા છે. આવા મહાત્માઓને અપેક્ષા સ્વયં આકુળ અવસ્થા જણાય છે અને અપેક્ષાની પૂર્તિ થવાથી જે સુખ થાય છે તે ક્ષણિક અને અસાર જણાય છે અને અપેક્ષાના ઉચ્છેદથી થતું સુખ જીવના સ્વરૂપ રૂપ હોવાથી પારમાર્થિક જણાય છે અને જીવમાં સદા અવિચ્છિન્ન રૂપે રહી શકે તેવું જણાય છે. તેથી સુખના અર્થી એવા મુનિ પારમાર્થિક સુખમાં વિઘ્નભૂત એવી અપેક્ષાનો ત્યાગ ક૨વા જ સદા સર્વ ઉદ્યમ કરે છે. ॥૧૯॥
