________________
મહર્ષિ દયાનંદ : વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ
સમયે બીડેલાં દ્વારની કૂંચી એમણે શોધી અને બંધ ઝરણાંઓનાં મુખ ઉપર જે બંધન મુકાયાં હતાં તે તેમણે છોડ્યાં. ઋષિ દયાનંદ ઈશ્વરની સૃષ્ટિના એક સેનાની, પ્રકાશના એક અપ્રતિમ સૈનિક, માનવસમાજ અને સંસ્થાઓના શિલ્પકાર, આત્માના પંથે પ્રાકૃતિક મુસીબતોનો સામનો કરનાર અને વિજય મેળવનાર હતા. એમનું આધ્યાત્મિક જીવન મારી દૃષ્ટિ સમક્ષ ખડું થાય છે. આધ્યાત્મિક જીવનની એમની પરિભાષા મને સમજાઈ છે. એમના આત્મામાં ઈશ્વરનો વાસ હતો, દષ્ટિમાં કલ્પના હતી અને એમના હાથમાં કલ્પનાને સાકાર કરવાની શક્તિ હતી. અજ્ઞાનમૂલક ભાષ્ય અને શબ્દના ભ્રામક અર્થોથી જે પવિત્ર પુસ્તક ‘વેદ' દૂષિત બની ગયું હતું અને જેને વિશે એટલે સુધી કહેવાતું કે એ તો જંગલી લોકોનું પુસ્તક છે – તેને યથાર્થ રીતે સમજવાનું કપરું કાર્ય સ્વામી દયાનંદે કર્યું હતું. ''
પ
વાસ્તવમાં હિંદુ ધર્મના શુદ્ધીકરણમાં દયાનંદનો અને તેના આર્યસમાજનો મોટો ફાળો છે. હિંદુ ધર્મનું ‘આર્ય ધર્મ' એવું વિશુદ્ધ નામકરણ કરી તેમાં મમત્વ અને અભિમાન પ્રેરનાર આ સંન્યાસીની જીવનકથા અદ્ભુત રસથી ભરેલી છે.
સાથે જ સ્વદેશી અને સ્વરાજ્યનો પ્રથમ મંત્ર આપનાર હતા આર્ષદ્રષ્ટા સ્વામી દયાનંદ. સત્તાવનની ક્રાંતિની ચિનગારીઓ પણ સળગી નહોતી ત્યારે પરદેશી સુરાજ્યને બદલે ‘સ્વરાજ્ય'ની મહત્તા એમણે ગાઈ હતી. લોકમાન્ય ટિળકે કહેલું કે, – ‘‘ઋષિ દયાનંદ જાજ્વલ્યમાન નક્ષત્ર હતા. જેઓ ભારતીય આકાશ પર પોતાની અલૌકિક આભાથી ઝળકયા અને તેમણે પ્રગાઢ નિદ્રામાં સૂતેલા ભારતને ઢંઢોળ્યો. તેઓ ‘સ્વરાજ્ય'ના સર્વ પ્રથમ
