________________
મહર્ષિ દયાનંદ: વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ ૨૩ વજ જેવું કઠોર છે. મને મારતાં આપના કોમળ હાથને કષ્ટ પડશે. માટે આપ મને બીજા પાસે દંડ અપાવો તો સારું.' આવી હતી દયાનંદજીની સહિષ્ણુતા અને શ્રદ્ધા.
વિરજાનંદજીનો ક્રોધ દૂધના ઊભરા જેવો હતો. એમના હૃદયમાં વાત્સલ્યની અમીધારાઓ વહેતી હતી, અને શિષ્યને ઉચ્ચતમ અધિકારી બનાવવાની ધગશ હતી. આથી ગુરુજી ઘણી વાર કહેતા: ‘‘દયાનંદ, તારી યાદશકિત અદ્દભુત છે. તારી સાથે વાદમાં ઊતરવાની કોઈની હિંમત જ નથી. તું તો ‘કાલજિત્વા' છે. આવી બળવાન તારી તર્કશક્તિ છે.'' વળી કોઈ વાર તેઓ કહેતાઃ ““દયાનંદ ! આજ સુધીમાં મેં અનેકને ભણાવ્યા છે પણ તને ભણાવવામાં મને જે રસ અને આનંદ મળ્યાં છે તે બીજા કોઈને ભણાવવામાં મળ્યાં નથી.'
આથી ગુરુજીએ પોતાના આ અદ્દભુત શિષ્યને સર્વ વિદ્યારત્નો અને જ્ઞાનનાં ગૂઢતમ રહસ્યો અર્પણ કર્યા હતાં.
અઢી વર્ષ દયાનંદ વિરજાનંદ પાસે રહ્યા. વિદાયદિન આવી ગયો, એટલે તેમણે વિદાય માગી. દયાનંદજી ગળગળે સાદે ગુરુની ચરણવંદના કરતાં બોલ્યા: ““ગુરુજી ! હું આપની વિદાય અને આશિષ ઇચ્છું છું. આપે મને પ્રેમથી નવરાવી દીધો છે અને જે પ્રકાશ આપે મારામાં સીંચ્યો છે, તે સર્વ માટે મારું રોમેરોમ આપને ધન્યવાદ આપે છે. ઉપકાર વ્યક્ત કરવા મારી પાસે શબ્દો નથી. આપને ગુરુદક્ષિણામાં હું શું આપું? એવી કોઈ ચીજ મારી પાસે નથી. આ ખોબો લવિંગ છે, આપ તે સ્વીકારો.''
વૃદ્ધ ગુરુના અંગેઅંગ ભાવથી ભીનાં થઈ ગયાં. દયાનંદજીના મસ્તકે હાથની છાયા પસારી. ગુરુજી બોલ્યા: ‘‘બેટા ! તારું
