________________
મહર્ષિ દયાનંદ ધૌલાપુર થઈ ગ્વાલિયર પહોંચ્યા. ત્યાંથી અજમેર થઈને હરદ્વારના કુંભ મેળામાં ગયા. એ મેળામાં પ્રથમ વાર તેમણે “વેદ” સિવાયના અન્ય ગ્રંથોને પ્રમાણભૂત માનવાનો ઈન્કાર કર્યો. કુંભના મેળામાં દયાનંદને અંધશ્રદ્ધાના સામ્રાજ્યનાં દર્શન થયાં. જ્ઞાન વિનાના પંડિતો તેમણે જોયા. નિર્બળ અને માયકાંગલા લોકો એમણે જોયા. આ તમામ અનિષ્ટોને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખવાની જરૂર તેમને જણાઈ. આ માટે નવીન બળ પ્રાપ્ત કરવા એકાંતવાસ સેવીને આકરી તપશ્ચર્યા કરવા દયાનંદજી કૌપીનભેર નીકળી પડ્યા.
એક વર્ષ સુધી હિમાલયની કંદરાઓમાં તપ તપીને સ્વામીજી પાછા ફર્યા ત્યારે તેમની સામે પોતાના કાર્યક્રમની સ્પષ્ટ રૂપરેખા હતી. દયાનંદજીના શબ્દોમાં તેમનો કાર્યક્રમ આ પ્રકારનો હતો.
૧. ““ધર્મને નામે ચાલી રહેલી ખોટી માન્યતાઓ અને ખોટા સિદ્ધાંતોનો વિરોધ કરવા ભાષણો, વ્યાખ્યાનો અને વિવાદો મારફત વિશેષ જોરદાર બળવો જગાડવો.'
૨. ““વેદ ધર્મના કાર્યને પોતાનું કરી, તેના પ્રચાર પાછળ પોતાનું જીવન સમર્પનારા યુવકો તૈયાર થાય અને વેદધર્મનો ધ્વજ ગગનમાં અવિચળ ફરકતો રહે એ હેતુથી ગુરુકુળો અને વિદ્યાલયો સ્થાપવાં.''
૩. ““વેદ ધર્મ શું છે તે લોકો સરળતાથી સમજે એટલા માટે વેદ ધર્મનું સાહિત્ય મોટા પ્રમાણમાં પ્રસિદ્ધ કરવું. લોકશિક્ષણ અર્થે હિંદી ભાષામાં પત્રિકાઓ કાઢવી અને પુસ્તકો લખવાં. વેદના સંસ્કૃત ગ્રંથોનું હિંદી ભાષાંતર કરવું અને તેમનો સાચો અર્થ સમજાવનારાં સરળ ભાષ્યો રચવાં.''
