________________
મહર્ષિ દયાનંદ : વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ
૨૧
કૌમુદી વગેરે ગ્રંથોનું એમને ત્યાં અધ્યાપન થતું નહોતું. એમના વિદ્યાર્થીઓ નિઘંટુ, નિરુક્ત, અષ્ટાધ્યાયી અને મહાભાષ્ય વગેરે આર્ય ગ્રંથોનું અધ્યયન કરતા. એ સંન્યાસી તેમના પ્રખર પાંડિત્ય માટે પ્રસિદ્ધ હતા અને વ્યાકરણના ભાસ્કર ગણાતા. તેમને શ્રીમદ્ ભાગવતની સામે સખત ચીડ હતી. સ્વામી દયાનંદજીએ સંવત ૧૯૧૭ના કાર્તિક માસના શુકલ પક્ષની બીજે અર્થાત્ ઈ.સ. ૧૮૬૦ના નવેમ્બરની ૧૪મી તારીખે વિરજાનંદજીની કુટિરનાં દ્વાર ખખડાવ્યાં. અંદરથી પ્રશ્ન આવ્યો: ‘કોણ છો ?’’ ‘‘સંન્યાસી.
""
‘‘તમારું નામ !’’
‘ ‘દયાનંદ સરસ્વતી.'
દ્વાર ઊઘડ્યું. ૮૧ વર્ષના વૃદ્ધ વિરજાનંદજીએ કહ્યુંઃ
‘‘દયાનંદ ! તું અત્યાર સુધી અનાર્ય ગ્રંથો ભણ્યો છે. તારે જો મારી પાસે ભણવું હોય તો એ ગ્રંથોને ખાડામાં નાખી દે કે જમનામાં વહાવી દે. મારી પાસે તો ઋષિપ્રણીત ગ્રંથોનો જ અભ્યાસ થઈ શકશે. અને દયાનંદ ! તું તો સંન્યાસી છે. તારા ભોજન વગેરે માટે અહીં કોઈ વ્યવસ્થા નથી. આ નિશ્ચિંતતા વિના ભણાય જ નહીં, માટે જા.''
પણ દઢવ્રતી દયાનંદ એમ ચાલ્યા જાય તેવા નહોતા. દયાનંદજીએ કહ્યું: ‘‘આ અનાર્યગ્રંથો તો મેં ફેંકી જ દીધા, અને ભોજનની વ્યવસ્થા હું કરી લઈશ. ગુરુવર્ય ! આપ મારો શિષ્ય તરીકે એક વાર સ્વીકાર કરો.'' દયાનંદજીની લગન અને આત્મસમર્પણવૃત્તિથી પ્રજ્ઞાચક્ષુ વિરજાનંદજી પ્રભાવિત થયા
