________________
મહર્ષિ દયાનંદ : વ્યકિતત્વ અને કૃતિત્વ ૨૫ કરી રહી હતી કે મને એક વૈદ્યની આવશ્યકતા છે. ભારત દેશ અજ્ઞાન, પરાધીનતા તેમ જ અનેકવિધ દુ:ખોથી ગ્રસ્ત હોવાને કારણે ખાંડવ વન જેવો દુર્ગમ અને ભયાનક બની ગયો હતો.
આવા વખતે દયાનંદજી પોતે મેળવેલા જ્ઞાનનો પ્રસાર કરવા ભારત દેશની યાત્રાએ નીકળી પડ્યા. સંવત ૧૯૨૦ના વૈશાખ માસમાં તેમણે આગ્રામાં પ્રથમ પ્રવચન આપ્યું. તેમનાં અભુત પાંડિત્ય, અપૂર્વ તેજ, અકાઢ્ય તર્કશકિત અને ઓજસ્વી વાણીના પ્રભાવથી સર્વત્ર હલચલ મચી ગઈ. અહીંથી સ્વામીજી એક વીર સેનાપતિ, કટ્ટર સુધારક, સુદઢ ધર્મસંસ્થાપક, વેદોના ઉદ્ધારક, પ્રતિભાવાન રાષ્ટ્રવિધાયક અને અનુપમ દ્રષ્ટા તરીકે આપણને દર્શન આપે છે. એ ત્રષિવરનાં જ્ઞાન, વિદ્વત્તા, શૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, દયા, ક્ષમા, નિર્ભીકતા, વ્યવસ્થાશકિત, કુનેહ અને તેમની અવિરામ સત્યોપાસના સર્વકલાસંપન્ન પયગંબરની મૂર્તિી ખડી કરે છે.
આગ્રામાં સ્વામીજીએ સંસ્કૃતનું ગૌરવ સ્થાપ્યું અને ત્રીસ હજાર સાંધ્યોપાસનાનાં પુસ્તકો છપાવી પ્રજાને ધરી, સ્વામીજીએ એક માસ સુધી અહીં ગીતાની કથા કરી. લોકો તેમની અગાધ વિદ્વત્તાથી અને રમણીય શૈલીથી ચકિત થઈ ગયા. તેમણે જ્યાંત્યાં મૂર્તિપૂજાનું ખંડન કર્યું તેથી અનકોએ મૂર્તિઓને પાણીમાં પધરાવી દીધી. અહીં સ્વામીજી મહાભારતની વિચારણા કરતા, ભાગવતનું ખંડન કરતા અને જિજ્ઞાસુઓને યોગના કેટલાક ઉપચારો શીખવતા. વળી, પોતે અહીં અઢાર કલાક સુધી સમાધિમાં બિરાજતા. આ પ્રમાણે આગ્રામાં વેદધર્મનો શંખનાદ બજાવી સ્વામીજી
