________________
४८
મહર્ષિ દયાનંદ હવે દયાનંદની દષ્ટિ રાજસ્થાન ઉપર હતી. તેઓ ચિતોડ ગયા. એમણે ત્યાં ધમપદેશ આરંભ્યો. રાજામહારાજાઓ ત્યાં તેમનાં વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવતા. એક વાર ઉદેપુરના મહારાણા, એમનું પ્રવચન સાંભળવા આવ્યા હતા. તેમણે સ્વામીજીને ઉદેપુર પધારવા વિનંતી કરી. દયાનંદ ઉદેપુર ગયા. ત્યાં તેમની અસર વ્યાપક બનવા લાગી. ઉદેપુરમાં દયાનંદજીએ ‘પરોપકારિણી સભા' નામની સંસ્થાની સ્થાપના કરી. પોતાની પાસે જે કંઈ દ્રવ્ય કે ધન હતું, સાધનસામગ્રી, પુસ્તકો અને મુદ્રણાલય – તે સર્વ સંસ્થાને સોંપી દીધું. તે સંસ્થા આજે પણ કાર્યરત છે.
ઉદેપુર છોડીને જોધપુરના મહારાજા જશવંતસિંહજીના આમંત્રણનો સ્વીકાર કરીને સ્વામીજી ઈ. સ. ૧૮૮૩ના મે મહિનામાં જોધપુર ગયા. ત્યાં ચાતુર્માસ ગાળવાનો તેમણે નિર્ધાર કર્યો હતો. જોધપુરમાં દયાનંદજીને ખૂબ પ્રભાવ પડવા લાગ્યો અને મહારાજા ધીમે ધીમે તેમના પ્રભાવ નીચે આવી રહ્યા હતા. પરિણામે મહારાજા વ્યસની અને વિલાસ તજવા લાગ્યા હતા. મહારાજાની માનીતી એક વારાંગના હતી. એનું નામ નન્ની જાન હતું. હવે મહારાજા જો વિલાસ છોડી દે તો નન્ની જાનનું સ્થાન ટકે નહીં. એટલે તેણે મહર્ષિજી ઉપર વિષપ્રયોગ કરાવવાનું ઠરાવ્યું.
દયાનંદજી રોજ રાતના દૂધ લેતા. આ નિત્યનિયમ પ્રમાણ ઈ. સ. ૧૮૮૩ની ૨૯મી સપ્ટેમ્બરની રાતના સ્વામીજીએ રસોઇયા જગન્નાથ પાસે ગરમ દૂધ મંગાવીને પીધું. એ દૂધમાં કાળકૂટ ઝેર મેળવેલું હતું. થોડી જ વારમાં સ્વામીજીને પેટમાં
