________________
મહર્ષિ દયાનંદ વ્યકિતત્વ અને કૃતિત્વ ૩૫ સાથી બની શકત.''
સ્વામીજીએ ઉત્તર આપ્યોઃ ““શોક છે કે બ્રાહ્મોસમાજનો નેતા સંસ્કૃત નથી જાણતો અને લોકોને તે ભાષામાં ઉપદેશ આપે છે જેને લોકો નથી જાણતા.'
બનેય નેતાઓમાં આ જ અંતર હતું. એકની દષ્ટિ પૂર્વાભિમુખ હતી, બીજાની પશ્ચિમાભિમુખ,
એ સ્વીકાર કરવું જોઈએ કે સ્વામીએ હિન્દી ભાષામાં વ્યાખ્યાન આપવાનું અને એકલા કૌપીન પહેરવાનું છોડીને અન્ય વસ્ત્રો ધારણ કરવાનું શ્રી સેન મહાશયની પ્રેરણા અને આગ્રહથી જ શરૂ કર્યું હતું.
સ્વામીજી ચાર માસ સુધી કલકત્તા રહ્યા. ત્યાર બાદ મુંબઈ માટે પ્રસ્થાન કર્યું. માર્ગમાં તેઓ હુગલી, કાનપુર, ફરુખાબાદ, અલીગઢ, વૃંદાવન, મથુરા, અલ્લાહાબાદ, નાશિક અને જબલપુર ગયા. ૧૮૭૪ના નવેમ્બરમાં એ મુંબઈ પહોંચ્યા. મુંબઈ તે વખતે ભારતનું વ્યાપારનું મુખ્ય મથક હતું. ત્યાં વેપારી વર્ગમાં થોડા પારસીઓ હતા અને બીજા વૈષ્ણવ સંપ્રદાયને અનુસરનારા હિંદુઓ હતા. પ્રાર્થનાસમાજની પ્રવૃત્તિ પણ ત્યાં ચાલતી હતી. દયાનંદજીએ અહીં “વેદ ધર્મનો સંદેશ સંભળાવવાનું શરૂ કર્યું. તેમની સામે પ્રબળ વિરોધ જાગ્યો, એમના ઉપર વિષપ્રયોગ પણ થયો. પણ તેઓ ઝેરને પણ પચાવી ગયા.
બે માસ મુંબઈ રહીને દયાનંદજી ગુજરાતમાં ગયા. તેઓ અમદાવાદ ગયા અને રાજકોટ ગયા. ત્યાંથી તેઓ વડોદરા, સુરત વગેરે સ્થળોએ પણ ગયા.
