________________
મહર્ષિ દયાનંદ વ્યકિતત્વ અને કૃતિત્વ પાછા ફર્યા.
હવે દયાનંદજીએ નર્મદાની યાત્રા આરંભી. પોતે નર્મદાના મૂળ તરફ જઈ રહ્યા હતા. માર્ગ વિકટ હતો, ગાઢ અરણ્ય હતું, કેડીઓ ખોવાઈ જતી હતી. તેમને અનેક કાંટા વાગ્યા, ઠોકરો લાગી, ઘા પડ્યા, લોહી નીકળ્યાં અને જાત જાતની વિપત્તિઓ આવી. આમ છતાં સત્યની શોધમાં તેઓ અવધૂત દશામાં નિરંતર રખડતા રહ્યા પણ ત્યાંયે તેમને સાચું જ્ઞાન મળતું ન હતું.
આ પ્રમાણે ત્રણ વર્ષ સુધી સ્વામીજીએ નર્મદાતટે યાત્રા કરી. તપસ્યાની ભઠ્ઠીમાં તવાઈને તેમના મતવિક્ષેપ દૂર થઈ ગયા. વર્ષોની તપશ્ચર્યાએ તેમના દેહને અદ્દભુત કાંતિ આપી. તેમનું જીવન યજ્ઞાગ્નિની દીપ્તિથી કાંચનવર્ણ ઝળહળી રહ્યું હતું.
પંદર વર્ષની એ રઝળપાટમાં દયાનંદે ભારત દેશની દુર્દશાનાં દર્શન કર્યા. તેમને બધે જ અંધકાર અને અજ્ઞાન દેખાયાં. સાચું જ્ઞાન અને ધર્મ ક્યાંય દેખાયા નહીં. સર્વત્ર દંભ, પાખંડ, વિલાસ, અંધવિશ્વાસ અને છળકપટની લીલા હતી. બીજી તરફ દેશ પરતંત્ર હતો. તેનું પણ તેમને ભારે દુઃખ હતું. સાક્ષર રમણલાલના શબ્દોમાં દયાનંદે શૂદ્રોને સતાવતા બ્રાહ્મણો જોયા, શ્રમજીવીઓનું શોષણ કરતા શ્રીમંતો જોયા, પ્રજાને વજ એડીથી ચગદી નાખતી વિદેશી સત્તા જોઈ.
નર્મદાતટે તેમણે મથુરામાં બિરાજતા પ્રજ્ઞાચક્ષુ વિરજાનંદ સ્વામીના અસાધારણ પાંડિત્ય, અદ્દભુત પ્રતિભા અને યશ અંગે સાંભળ્યું અને તેઓ મથુરામાં પહોંચ્યા.
સ્વામી વિરજાનંદજી મૂળે પંજાબી હતા. તેઓ સારસ્વત બ્રાહ્મણ હતા. તેમનું ગોત્ર ભારદ્વાજ હતું, અને તેઓ
