________________
૪૨
મહર્ષિ દયાનંદ ment is no substitute for self-government) 'H21994'zi “સ્વરાજ્યનો'નો વિકલ્પ નથી એ આધુનિક સિદ્ધાંતની ઘોષણા સ્વામીજીએ આટલાં વર્ષ પહેલાં કરી દીધી હતી.
આ જ રીતે બંગભંગથી ઘણું પહેલાં સ્વામીજીએ સ્વદેશી વસ્તુઓનો સ્વયં વ્યવહાર કરીને બીજા માટે પણ તેનો આગ્રહ કરી સ્વદેશી આંદોલનને જન્મ આપ્યો હતો. સ્વાધીનતા આંદોલન અને મહાત્મા ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ આંદોલનમાં લાલા લજપતરાય અને સ્વામી શ્રદ્ધાનંદ જેવા આર્યનેતાઓ અને હજારો આર્યસમાજીઓ જેલમાં ગયેલા ક્રાંતિકારીઓમાં ભાઈ પરમાનંદ, શહીદ ભગતસિંહ, રામપ્રસાદ બિસ્મિલ જેવા ફાંસીની સજા ભોગવનાર અનેક શહીદો આર્યસમાજ સાથે જ સંકળાયેલા હતા. Every manના વિશ્વકોષના પૃષ્ઠ ૪૫૧ પર તો આર્યસમાજને સ્પષ્ટરૂપે એક એવા રાજદ્રોહીઓનું સંગઠન કહ્યું છે જેનો ઉદ્દેશ દેશની આઝાદી હતો.
રોક્ષણિક ક્રાંતિ: શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં આર્યસમાજને ફાળો જગપ્રસિદ્ધ છે. સરકારને બાદ કરતાં સૌથી વધુ શિક્ષણસંસ્થાઓ આર્યસમાજ પાસે છે. દેશમાં અને વિદેશોમાં પણ આર્યસમાજે સેંકડો સંસ્કૃતિ-મૂલક સ્કૂલો અને કૉલેજે સ્થાપી છે. આર્યસમાજનું ગુરુકુલ આંદોલન અને ગુરુકુલીય શિક્ષણ મેકૉલે પ્રણાલીની સામે એક ચેલેન્જરૂપ હતું, જેણે દેશમાં રાષ્ટ્રીય ભાવનાનો પ્રબળ પ્રવાહ પેદા કર્યો. આજે ઈતિહાસ, સાહિત્ય, હિંદી સેવા અને પત્રકારત્વના ક્ષેત્રમાં ગુરુકુલના વિદ્યાલંકારવેદાલંકારોનો અપૂર્વ ફાળો છે.
અછૂતોદ્ધાર: છૂટછાત હિંદુ સમાજનું કલંક છે. આર્યસમાજે
