________________
મહર્ષિ દયાનંદ
આમ રૂઢિના ગઢ સાથે દયાનંદની ટક્કરનો જે ભયંકર અવાજ થયો, તેનાથી ચારે દિશાઓ ગુંજી ઊઠી, કાશીમાં વેદ ટંકાર કરી દયાનંદજી કલકત્તા ગયા. કલકત્તામાં એ સમયે મહર્ષિ દેવેન્દ્રનાથ અને કેશવચંદ્રસેનનો પ્રભાવ હતો. આ બન્નેય અગ્રેસરો સ્વામીજીના નિવાસ્થાને આવવા લાગ્યા. અત્યાર સુધીમાં દયાનંદજી સંસ્કૃત ભાષામાં ભાષણ આપતા હતા, પણ તેનું ભાષાંતર કરનારાઓ બહુ ભૂલો કરતા હતા. વળી આમજનતા સુધી પહોંચવા માટે હિંદી ભાષા વધુ ઉપયુક્ત લાગી એટલે હવે પછી હિંદી ભાષામાં ભાષણ આપવાનું ઠરાવ્યું.
કેશવચંદ્રસેન અને સ્વામીજીની વચ્ચે દેશના અનેક પ્રશ્નો બાબત વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચા થઈ. બંને અદ્ભુત વક્તા હતા અને બંનેયમાં જનતા ઉપર ચમત્કારિક અસર કરવાની શક્તિ હતી. તેમનામાં જેમ સમાનતાઓ હતી, તેવી જ રીતે અસમાનતાઓ પણ હતી. એક મોટી અસમાનતા નીચેના વાર્તાલાપ ઉપરથી સ્પષ્ટ થઈ જશે.
એક દિવસે સેન મહાશયે સ્વામીજીને પૂછ્યું કે, ‘‘જુદા જુદા ધર્મોને માનનારા લોકો પોતપોતાના માન્ય ગ્રંથને ઈશ્વરીય અને અંતિમ પ્રમાણભૂત માને છે અને કહે છે. આપ વેદને ઈશ્વરીય જ્ઞાન કહો છો. આપણે કેમ જાણવું કે કોનું કહેવું સાચું છે ?' ' સ્વામીજીએ ઉત્તરમાં કુરાન અને બાઇબલમાંથી અનેક દોષ બતાવ્યા અને વેદોની નિર્દોષતા બતાવતાં કહ્યું: ‘‘નિર્દોષ હોવાથી વૈદિક ધર્મ જ સાચો છે.'' આ વાત સાંભળી સેન મહાશય બોલ્યાઃ ‘‘દુઃખ છે કે વેદોનો અદ્વિતીય વિદ્વાન અંગ્રેજી નથી જાણતો અથવા ઇંગ્લેંડ જતી વખતે તે મારો ઇચ્છાનુકૂળ
૩૪
