________________
૩૨
મહર્ષિ દયાનંદ હતી. દરેક પંડિત પોતાની બળપરીક્ષામાં રત હતો અને યત્નશીલ હતો કે સ્વામી દયાનંદ નિરુત્તર થઈ જાય, પરંતુ હાજરજવાબી પ્રત્યુત્પન્નમતિ સંન્યાસી કોઈના કાબૂમાં નહોતો આવતો. અનેક વર્ષોના અભ્યાસ, તપ અને બ્રહ્મચર્યપાલન દ્વારા સંચિત કરેલ નિર્ભયતા, ધૈર્ય અને સ્મરણશક્તિ વગેરે ગુણો તેના પરમ સહાયક બન્યા. પ્રશ્નરૂપી બાણોની નિરંતર વૃષ્ટિ થઈ રહી હતી. સાધનસંપન્ન બ્રહ્મચારીએ કે કેલાં તીરોને રસ્તામાં નિરર્થક બનાવી દેતો અને સાથોસાથ પોતાના ધનુષ્યની કરામત બતાવતો. તેના લક્ષ્યવેધી બાણથી ફેંકેલાં અનેક બાણો વિરોધીઓની ઢાલોમાં છિદ્ર કરી રહ્યાં હતાં.
શાસ્ત્રાર્થ તો ક્યારેક શિરસ્તા પ્રમાણે અને ક્યારેક શિરસ્તો મૂકીને ચાલ્યો. પૌરાણિક પંડિતો પોતાની કમજોર સ્થિતિને જાણતા હતા. તેમના માટે વેદોમાંથી મૂર્તિપૂજાનું વિધાન શોધવું અસંભવ હતું. એટલે શાસ્ત્રાર્થમાં વિજય પણ તદ્દન અશક્ય હતો. પંડિતોએ ઈરાદાપૂર્વક વિષયાંતર અને આડોડાઈ શરૂ કરી. સાંજ પડી અને વિશુદ્ધાનંદે ચાલાકી વાપરી અને ‘દયાનંદ હારી ગયો છે તેવી બૂમ પડાવી. સભામાં હોહા વધી ગઈ. પંડિતાનો ઈશારો થતાં જ કાશીનરેશ ઈશ્વરીનારાયણસિંહ પણ આસનથી ઊભા થઈ ગયા અને તાળીઓ પાડવા લાગ્યા. પૂર્વયોજનાનુસાર પૂરો લોકસાગર એકદમ ઊભો થઈ “સનાતન ધર્મને જય'ના જયકાર કરવા લાગ્યો. કોટવાળે કાશીનરેશને આવા હલકટ વ્યવહાર માટે ઠપકો આપ્યો, ત્યારે તેઓ બોલ્યા કે, “આપણે બધાય મૂર્તિપૂજક છીએ એટલે આપણા સામાન્ય શત્રુને ગમે તે ભોગે હરાવવો જ જોઈએ.'' સ્વામીજી ઉપર ઈંટ, પથર,
