________________
૧૦
મહર્ષિ દયાનંદ
ઊઠ્યું હતું. ‘‘આજે મારી આ પ્રિય બહેન મરી ગઈ છે તેમ સૌ એક પછી એક કાળનો કોળિયો થશે.'' આ ખળભળાટે તેને રાતે ઊંઘ પણ આવવા દીધી નહીં, અને તેને અમર જીવનનો ઉપાય શોધવાની ચિંતા પેઠી. જન્મમરણના ચક્રમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે શું કરવું અને કોના પર ભરોસો મૂકવો તે માટે તેને ફરી ફરીને વિચારો આવવા લાગ્યા.
મૂળશંકરનું આવું મનોમંથન ચાલી રહ્યું હતું, તેવામાં એક બીજો પ્રસંગ બન્યો. તેમના કાકાને મૂળશંકર પ્રત્યે ખૂબ વહાલ હતું. તેમને પણ કોગળિયું થયું અને જીવનલીલા સંકેલી લીધી. આ ઘટનાએ મૂળશંકરના હૃદયને હચમચાવી મૂક્યું. તેમનું હૈયું ધીરજ જાળવી શકયું નહીં. તે કરુણ રુદન કરવા લાગ્યો, અને તેની આંખ રડી રડીને સૂજી ગઈ. કાકાના આ અવસાનથી મૂળશંકરના મનોમંથન વધારે ઉગ્ર બની ગયાં. વૈરાગ્યની મૂળ ચિનગારીમાં એક નવી આગ ઉમેરાઈ.
ઉપરની બે ઘટનાઓની પ્રતિક્રિયા મૂળશંકરના સ્વચ્છ અને નિર્દોષ હૃદય પર કેવી અને કેટલી પડી તે તેમના શબ્દોમાં જ સાંભળવી વધુ ઉચિત લેખાશે. ઋષિ દયાનંદે પોતાની આત્મકથામાં આમ લખ્યું છેઃ ‘‘મારી ૧૬ વરસની ઉંમર વખતે એક ૧૪ વર્ષની બહેન હતી તેને કોગળિયું થયું. તેની ઘટના આ પ્રમાણે છે: એક રાતના જ્યારે અમે એક મિત્રને ત્યાં નાચગાન જોવા ગયેલા ત્યારે અચાનક નોકરે આવીને ખબર આપી કે બહેનને કોગળિયું થઈ ગયું છે. અમે બધાંય તુરત ત્યાંથી આવ્યાં. વૈદ્ય બોલાવ્યા, દવા કરી, પરંતુ કોઈ ફાયદો ન થયો. ચાર કલાકમાં તેણે શરીર છોડી દીધું. હું તેની પથારી પાસે
R
