________________
૩૦
મહર્ષિ દયાનંદ જેમની પાસે વિદ્યારૂપી ખગ તો હતું પરંતુ સ્વતંત્ર વિવેકશક્તિના અભાવમાં રૂઢિરૂપી કાટથી કટાઈ ગયું હતું. સત્યનું મુખ હિરમય પાત્રથી ઢંકાઈ ચૂક્યું હતું. પરમાત્માનું સ્થાન એક તરફ જડ મૂર્તિઓએ અને બીજી તરફ અન્નદાતા કાશીનરેશે ઝૂંટવી લીધું હતું. એક બાજુ કૌપીનધારી ભગવાન પર ભરોસો રાખી, સત્યના ગઢમાં ડેરો જમાવી વિદ્યાની તલવાર પકડીને નિર્ભીક બેઠો હતો. ત્યાં પોતાની શક્તિ અને સહાયકોને નિર્બળ માનીને પંડિતમંડળી ક્યારેક છત્ર-ચામરની શોભાનો ઢોંગ કરતી હતી, તો ક્યારેક સેંકડોની સંખ્યામાં શિષ્યોનું પ્રદર્શન કરી માનતી હતી કે હવે તો દયાનંદ જરૂર પીગળી જશે. પરંતુ દયાનંદ એવો દીવડો નહોતો જે હવાના સામાન્ય ઝપાટાથી ઓલવાઈ જાય.
જે લોકો માધાબાગ તરફ ઊમટી પડ્યા તેમાં નવ્વાણું ટકા મૂર્તિપૂજકો હતા. તે લોકો સત્યાસત્યનો નિર્ણય જાણવા નહોતા જતા, પરંતુ સ્વીકાર કરેલા “સનાતન ધર્મ'ને જિતાડવા જતા હતા. તેમને બતાવવામાં આવ્યું હતું કે કાશીનગરીમાં એક બહુ મોટો નાસ્તિક આવ્યો છે. જે વિશ્વનાથપુરીમાં જ વિશ્વનાથજીને ગાળો ભાડે છે. તેને હરાવવો એ હિંદુ માત્રની ફરજ છે. લોકો પોતપોતાની ભાવના અનુસાર એક જબરજસ્ત નાસ્તિકની હાર જોવા જઈ રહ્યા હતા. જનારાઓમાં સારા પણ હતા અને ભંડા પણ હતા. સારા માણસો પોતપોતાના પંડિતોને શુભકામના આપી રહ્યા હતા અને ભૂંડા લોકો નાસ્તિક સાધુ ઉપર ઈટ - પથ્થર ફેંકવાનું કાવતરું કરી રહ્યા હતા. સભામંડળની વ્યવસ્થા શહેરના કોટવાળ રઘુનાથ સહાયે સાચવવાની હતી. તેઓ અત્યંત સજ્જન હતા. શાંતિપૂર્વક શાસ્ત્રાર્થનું કામ પતાવવા માટે તેમણે
