________________
મહર્ષિ દયાનંદ વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ ૯ ગયો, અને મૂળશંકરે ઘેર જવા પિતાની આજ્ઞા માગી. પિતાએ રજા તો આપી, પણ સાથે વ્રત ન તોડવાની તાકીદ કરી.
મૂળશંકરે ઘેર આવીને માતાને કહ્યું : ““બા ! મારે ખાવું છે, મારાથી રહેવાતું નથી.'' માતા બોલી : ““દીકરા ! એ તો હું જાણતી જ હતી. ચાલ, ખાઈ લે. પણ જોજે, તારા બાપુને આની ખબર પડવા દઈશ નહીં. નહીંતર તેઓ ગુસ્સે થશે.'' પણ પિતા એ વાતને જાણી ગયા. માતા અને પ્રેમાળ કાકાએ મૂળશંકરનો બચાવ કર્યો, પરંતુ પિતાનો રોષ ઊતર્યો નહીં. આખરે કાકાએ કહ્યું : “એને અભ્યાસ કરવા દો. આમ ઉપવાસમાં નાખી શા માટે મૂંઝવણમાં મૂકો છો ?'' આ પ્રસંગથી મૂળશંકરની કાકા પ્રત્યે વધારે નિકટતા કેળવાઈ. હવે મૂળશંકર એક વિદ્વાન પાસે નિકટના ગામમાં નિઘંટુ, નિરુક્ત અને કર્મકાંડના ગ્રંથો ભણવા લાગ્યા.
જોકે શિવરાત્રિની ઘટના મૂળશંકરના દિલ અને દિમાગમાં એક મૌલિક પરિવર્તન પેદા કરવામાં નિમિત્ત બની. મૂર્તિપૂજા ઉપરથી તેની શ્રદ્ધા તે રાત્રિએ ગી ગઈ હતી. તેવામાં તેની નાની બહેન કોગળિયામાં સપડાઈ ગઈ. ઉત્તમમાં ઉત્તમ દવા અને તનતોડ સેવાચાકરી કરી પણ તેને બચાવી ન શક્યાં. છેવટે તેનું મૃત્યુ થયું. આખા ઘરમાં રોકકળ થઈ રહી, પણ મૂળશંકર તો મરણ પામેલી બહેનના શબને જ જોઈ રહ્યો ! તેની આંખમાંથી ન એક આંસુનું ટીપું પડ્યું, ન તેના કંઠમાંથી એક હાય બહાર આવી, તે તો પથ્થરના પૂતળાની જેમ નિશ્ચષ્ટ રહ્યો. સૌએ માન્યું કે આ તો જડ પથરો જ છે, પણ મૂળશંકરના હૃદયમાં ચાલી રહેલ મંથનને તો તે જ જાણતો હતો. તેનું મન મૃત્યુના આ પ્રસંગથી ખળભળી .૬-3
