________________
286
ચોગદષ્ટિ વ્યાખ્યાનો ભાગ-૩ અભિધ્વગરૂપે તીવ્ર રાગાદિની વેદનાવાળો. છે. આમ સંસારરૂપી વ્યાધિ વળગવાથી શુદ્ધ સંસાર જ ખરો રોગ
સ્વરૂપીજીવજન્માદિ વિકારવાળો, મોહ-મમતા, વિવેચનઃ રોગમાં (૧) શરીરમાં જાત- મિથ્યા માન્યતાઆદિ મૂર્છાવાળો અને તીવ્રરાગજાતના વિકાર ઉદ્ભવે, જેમકે તાવમાં શરીર વધારે દ્વેષની વેઠનાવાળો બને છે. ગરમ થવું-તપવું. (૨) મૂર્છા-અભાન અવસ્થા મુહયોગથમામનો નાિિરત્રનિલાનના આવે. અથવા ભાતિવગેરે થાય, કડવું મીઠું લાગે, તથાનુપ્રસિદ્ધત્વીર્વપ્રામૃતતિા૨૮શા મીઠું કડવું.... સારી વસ્તુ ન ગમે, અપથ્ય વસ્તુ મુહયો-નિરુપરિતો યં-વિવ્યાધિ, સારી લાગે અને (૩) જાત-જાતની પીડા-વેદના જ્ઞાત્મિનો-વીવસ્યવિભૂતત્યાદિ સનાિિરત્રથાય. આ શારીરિક રોગની વાત થઈ. निदानजः-द्रव्यभावभेदभिन्नकर्मबलोत्पन्न इत्यर्थः ।
ખરોરોગ સંસાર-ભવ છે. એ જ મહાવ્યાધિ કૃત ત્યાદ તથાનુભવસિદ્ધત્વાતુ-ન્મદિનુમાન છે. આ મહાવ્યાધિ આત્માને લાગુ પડ્યો છે. સર્વપ્રાકૃતાપિતિ-તિર્યપ્રકૃતીનામi૧૮ આત્મા જેમનક્કરતથ્ય છે. તેમ આત્માને લાગેલો ગાથાર્થ આત્માનો અનાદિકાલથીવળગેલા આ વ્યાધિ પણ નક્કર હકીક્ત છે. આ સંસાર- વિચિત્રકર્મોના કારણે આજે મુખ્ય રોગ છે, કેમકે રોગમાં (૧) નહીં જન્મ-નહીંમૃત્યુવગેરે સ્વરૂપ- બધા જ જીવોને તથાપ્રકારે તે અનુભવસિદ્ધ છે. વાળાજીવને વારંવાર જન્મ લેવાનો-મરવાનું. અને ટીકાર્ય જીવનો આ સંસારરોગ નિરૂપચરિત ઉપલક્ષણથી ઘરડા થવાનું, રોગી થવાનું વગેરે, આ -મુખ્ય રોગ છે. કેવા પ્રકારનો આ રોગ છે? તે છે વિકાર. જે સહજ સ્વરૂપભૂત ન હોય, પણ બતાવે છે- દ્રવ્ય-ભાવ એમ બંને પ્રકારના અનાદિ રોગવગેરે અન્યની ઉપાધિથી પ્રગટે, તે બધું કાલીન વિચિત્રકર્મોના કારણે ઉદ્ભવેલો છે. આ વિકારરૂપ છે. જનમવું-મરવું એ આત્માનું સ્વરૂપ જ મહારોગ કેમ છે? તે કહે છે – પશુવગેરે બધા નથી, પણ સંસારરોગ વળગેલો છે, માટે એ થાય જીવોને જન્મઆદિ અનુભાવથી અનુભવસિદ્ધ છે. છે. તેથી એ સંસારરોગના વિકારરૂપ છે. વળી, સંસારરોગના વિકાર-મૂચ્છ (૨) આ રોગમાં જીવ મિથ્યાત્વમોહનીયકર્મના વિવેચનઃ આ ભવ્યાધિજજીવને વળગેલો ઉદયના પ્રભાવથી મોહિત મતિવાળો થાય છે, તેથી નિરુપચરિત-વાસ્તવિક વ્યાધિ હોવાથી મુખ્યઆત્મારૂપ નહીં, એવા શરીરમાં આત્માની બુદ્ધિ વ્યાધિરૂપ છે, મહાવ્યાધિ છે. આ કોઈ વેદાન્તીના કરે છે, અનિત્ય એવા ધનવગેરેને નિત્ય માની સિદ્ધાન્તની જેમ ભ્રમ, કલ્પનાકે માત્ર સાંભળેલી પકડવા દોડે છે, અપવિત્ર-બિભત્સ શરીરને વાત નથી પણ નક્કર સત્ય છે. સંસારરોગથી સ્નાન-વિલેપન દ્વારા પવિત્ર સ્વચ્છ બનાવવાની પીડાતા જીવને જ શારીરિકાદિ બીજા રોગો થાય કલ્પના કરે છે. આમ ઘણા પ્રકારની ભ્રાન્તિમાં છે. આમ તમામ રોગોનો આધાર હોવાથી સંસાર સપાતની અવસ્થામાં અટવાય છે. આ મોહ- એ જ મુખ્ય રોગ છે. વળી, આ વ્યાધિ તમામ મૂચ્છ છે. અને (૩) સ્ત્રી, ધન, પરિવારવગેરે પર સંસારી જીવોને લાગુ પડ્યો છે. આમ સૌથી વ્યાપક તીવ્ર આસક્તિઓ કરવાદ્વારા તથા તેમાટે કલ્પેલા આ રોગ છે. તાવ, શરદી, ક્ષય વગેરે રોગો આમ બીજા દુશ્મનવગેરે પર ભયંકર દુર્ભાવ કરવા દ્વારા સર્વવ્યાપી નથી. બીજા રોગોથી મુક્ત દેવો પણ જીવ તીવ્ર રાગ-દ્વેષની પીડા-વેદનાઓ સહન કરે સંસારરોગથી પીડાઈ જ રહ્યા છે.
