________________
318
યોગદષ્ટિવ્યાખ્યાનો ભાગ-૩ આવા જ યોગીઓના સાંનિધ્યમાં હિંસક પશુઓ વાળો કદાચ સૂક્ષ્મબોધથી રહિત હોય, તો પણ પણ વેરભાવ મુકી દેતા હોય છે.
આ રીતે યોગમાર્ગે આગળ વધતો હોય, તેમ માટે જ આવા સિદ્ધયોગીઓ પોતાની પાસે માનવામાં કોઈ વાંધો નથી. રહેલા વર્તમાનમાં અહિંસા આદિ યમપાલનમાં વળી, આ ઇચ્છાદિયોગીઓમાં જેમ શુદ્ધિ વિનાના પણ મહાનુભાવોમાં શુદ્ધિઆદિનું ક્ષયોપશમરૂપ આંતરિક હેતુના કારણે ભેદ સંપાદન કરાવી અહિંસાદિ સિદ્ધિ કરાવી પોતાને બતાવ્યો. એ જ પ્રમાણે ઈચ્છાદિયોગમાં રમતા સદશ = પોતાના જેવા સિદ્ધયોગી બનાવી દે છે. યોગીઓમાં તે-તે યોગના પ્રભાવે જે-જે કાર્યરૂપ અહિંસાવ્રતને સિદ્ધ કરનાર આવા યોગી બીજાને લક્ષણ વ્યક્તપણે દેખાય છે, તે પણ ભિન્ન છે. તે પણ પૂર્ણ અહિંસક બનાવી શકે. સત્યવ્રતને સિદ્ધ આ પ્રમાણે- ઇચ્છાયોગીમાં અનુપાલક્ષણ પ્રગટ કરનાર યોગીબીજાને પણ સત્યવ્રતમાં સિદ્ધબનાવી થાય છે. વર્તમાનમાં દુઃખી પ્રત્યેયાદ્રવ્ય અનુકંપા શકે. એમની આગળ સહજ જૂઠું બોલનારાઓ પણ છે. અને વર્તમાનમાં પાપી કે જે ભવિષ્યમાં પણ જૂઠું ન બોલી શકે, એ એમનો પ્રભાવ છે. દુઃખી થવાનો છે, તેના પ્રત્યેજે અનુકંપા છે, તે ભાવ મહો. યશોવિજયટીકાના આધારે વિચારણા અનુકંપા. એકમાં બાહ્ય સામગ્રી દ્વારા દુઃખ દૂર કરી
અહીંયોગવિંશિકાગત મહો. યશોવિજયજી શકાતું હોવાથી દ્રવ્યરૂપતા છે. બીજામાં પાપથી મ. ની ટીકાને અનુસારે કેટલીક વિચારણા. આ દૂર કરી ધર્મતરફ વાળવાની ઇચ્છારૂપ ભાવાત્મક ઇચ્છાઆદિ યમો પરસ્પર વિજાતીય ભિન્ન છે. કરણા રહી છે. માટે તે ભાવ અનુકંપા છે. આ બંને એકબીજામાં અંતરપ્રવેશ કરતાં નથી. અર્થાત્ ઈચ્છા પ્રકારની – અવસરોચિત જે દયાનો પ્રસંગ હોય, યમ અને પ્રવૃત્તિયમનું ભેળસેળ ન થઈ શકે. એમ તે પ્રકારની દયા જેમાં લક્ષણરૂપે પ્રગટ થઈ છે, તે સર્વત્ર સમજવું. વળી આ ઇચ્છાદિના પ્રત્યેકના ઇચ્છાયોગી છે. સ્વગત અસંખ્યભેદો સંભવે છે. તેથી જ આરંભક સંસારના તમામ સારા દેખાતા ભાવોમાં પણ ઇચ્છાયોગી કરતાં ઘણું આગળ વધેલા ઇચ્છા- નિર્ગુણતાના દર્શનથી જેઓમાં સંસારરૂપી જેલથી યોગીમાં ઘણો તફાવત દેખાય એમ બને, પણ છૂટવાની ઇચ્છા જાગી છે. સંસારથી વિરક્તિ પ્રગટ તેટલામાત્રથી આરંભક ઇચ્છાયોગીનોયોગીમાંથી થઈ છે, તે પ્રવૃત્તિયોગીઓમાં આ નિર્વેદ લક્ષણ આંકડોકાઢીનાખી શકાય નહીં. કારણકે ઇચ્છાદિ– પ્રગટ થયું છે. અર્થાત્ પ્રવૃત્તિયોગીઓ નિર્વેદભાવથી યોગમાં પણ જે અસંખ્ય ભેદો પડે છે તેમાં તે-તે છલકાતા હોય છે. ખરેખર તો સંસારમાં જે સુખયોગરૂપ કાર્યમાં કારણભૂત વિચિત્રક્ષયોપશમ જ સગવડ-અનુકૂળતાવગેરે દેખાય છે, તે જ જેલના હેતુભૂત છે. ક્ષયોપશમના અનેક વિચિત્ર ભેદો સળિયારૂપ છે, કારણ કે મોટા ભાગના જીવો આ પડતાં હોવાથી તજજન્ય ઈચ્છાદિ યોગોના બધાથી લલચાઈને જ સંસારમાં આસક્ત બને છે પ્રત્યેકમાં પણ અનેક વિચિત્રભેદો સંભવી શકે છે. અને સંસારથી મુક્ત થવાનું વિચારતા નથી.
તેથી જે વ્યક્તિનો જેટલો ક્ષયોપશમ હોય, ધૈર્યયોગીમાં સંવેગ લક્ષણ પ્રગટ થયું હોય તેટલાક્ષયોપશમ મુજબના આશયોપૂર્વક તેતેટલી છે. અર્થાત્ તેઓમાં મોક્ષની અભિલાષા ઉત્કટ માત્રામાં ઈચ્છાદિયોગમાં પ્રવૃત્ત થાય, અને એમ કોટિની પ્રગટ થઇ હોય છે. યોગમાર્ગે આગળ વધે, એમ બને. મંદક્ષયોપશમ અને સિદ્ધિયોગીઓમાં પ્રથમ લક્ષણ પ્રગટ
