________________
298
યોગદષ્ટિ વ્યાખ્યાનો ભાગ-૩ કહેવાય છે. કેમકે પ્રધાનાદિ પરિણતિઓથી જ તે સ્થાપ્રત્યયઃ મિચેતલાશચાદ-મનમત્ર' પરિણતિરૂપ મહત્વગેરે પ્રગટે છે. આમ ઉપર કહ્યું પ્રાન્તતાયાવિદારકા તે નીતિથી સંસાર નિત્ય સિદ્ધ થશે, તો મુક્તનો ગાથાર્થ જો આ અવસ્થાઓતાત્ત્વિકનથી, સંભવ કેવી રીતે થશે? અર્થાતુ નહીં જ થાય. તો તેનો પ્રત્યય કેવી રીતે થાય છે? આ પ્રત્યય
દિદક્ષાવગેરે સાથે પ્રધાનાદિનો સંબંધ ભ્રાન્ત હોવાથી એનાથી સર્યું..ભ્રાન્ત હોવામાં
વિવેચનઃ જો આત્મસ્વભાવભૂત થયેલા કોઇ પ્રમાણ નથી. દિદક્ષાદિના કારણે પ્રધાનાદિની પરિણતિ અને એ પૂર્વાપર અવસ્થાઓ તાત્વિક દિદક્ષાદિની નિવૃત્તિમાં પ્રધાનાદિની પણ નિવૃત્તિ ટીકાર્ય આ પૂર્વાપર અવસ્થાઓ પરમાર્થથી નહીં માનવામાં આવે, તો પ્રધાનાદિની જે નથી. આવી આશંકાની સામે કહે છે- જો એતાત્વિક પરિણતિઓ દેખાય છે, તે માટે કોઈ કારણ રહેતું નથી, તો અવસ્થાની પ્રતીતિ થવામાટે કોઈ કારણ નથી. આમ અકારણ હોવાથી જ આ પ્રધાનાદિ નરહે... અને તો અવસ્થાની પ્રતીતિ કેવી રીતે થશે? પરિણતિઓને એકાન્ત નિત્ય માનવાની આપત્તિ અહીં પૂર્વપક્ષકાર આશંકાકરે કે- આ અવસ્થાછે. કારણ કે જેનું અસ્તિત્વ કારણ વિના હોય, તે ઓની પ્રતીતિ ભ્રાન્ત છે. તેથી એનાથી સર્યું. એ નિત્ય જ હોય, જેમકે આકાશ. આમ પ્રધાનાદિ- મહત્ત્વની નથી. અહીં ઉત્તરપક્ષ કહે છે. આ પરિણતિઓ પણ નિત્ય માનવાની રહેશે. વળી, પ્રતીતિઓભ્રાન્ત હોવાનું કોઇ પ્રમાણ વિદ્યમાન નથી. સંસાર એટલે શું? બસ આ જ પ્રધાનાદિ વિવેચનઃ આમ નિત્યએકાન્તવાદનું ખંડન પરિણતિઓ, કેમકે આ પ્રધાનાદિ પરિણતિ- કરી આત્માની પરિણામી નિત્યતા અને તેના ઓમાંથી જ મહતુ-બુદ્ધિ, તેમાંથી અહંકાર, અને આધારે જીવની બે વાસ્તવિક અવસ્થા સિદ્ધ કરી. અહંકારમાંથી પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો, પાંચ કર્મેન્દ્રિયો, (૧) સંસાર અવસ્થા (૨) મુક્ત અવસ્થા. પાંચ શબ્દઆદિ તન્માત્ર અને મન=૧૬નો ગણ, અહીં એકાંતનિત્યવાદી કહે છે. તમે તર્કથી ટુંકમાં આખો સંસાર ઉદ્ભવે છે. સંસારનો તમામ ભલે આ બે અવસ્થાનું ઉદ્ભાવન કર્યું. પણ વિસ્તાર પ્રધાનાદિના પરિણામો છે. (જૈનમતે બધા એકાંતનિત્ય એકસ્વભાવી જીવને તાત્ત્વિકરીતે તો કર્મના પરિણામો છે.) આમ પ્રધાનાદિ – બે અવસ્થા સંભવતી જ નથી. પહેલા સંસારી પરિણતિરૂપ સંસાર છે. પ્રધાનાદિ પરિણતિઓ અવસ્થા અને પછી મુક્ત અવસ્થા આવી વિભિન્ન નિત્ય છે, માટે સંસાર પણ નિત્ય માનવાનો અવસ્થાઓ નિત્ય આત્મામાં ઘટી શકે નહીં. માટે આવ્યો. આમ જો સંસાર જ નિત્ય હોય, તો જીવ આ અવસ્થાઓ તાત્ત્વિક નથી. પારમાર્થિક નથી. મુક્ત થયો એવી કલ્પના પણ કેવી રીતે સંભવશે? ખરેખરતો એકાંત નિત્યતાનો તર્ક ઘટી શક્તો અર્થાત્ મુક્તત્વ અસિદ્ધ થશે.
ન હોવા છતાં તે પકડી રાખી સ્પષ્ટ દેખાતી બે વસ્થા તત્ત્વો નો રેગ્નનુત્તભ્રત્યયઃ રથનું અવસ્થાઓને અતાત્ત્વિક ગણવાની ચેષ્ટા કરવાપ્રાન્તોડવંમિતિમાનમત્ર વિદ્યાર૦રા વાળા નિત્યવાદીઓની જીદ અયોગ્ય છે. કેમકે જો
અવસ્થા તત્ત્વતઃ-પરમાર્થન, નો ચતૂર્વાપર- બે અવસ્થાઓ ખરેખર હોય જ નહીં, તો બે માવેન તારાચાઈ-નનુ તપ્રત્ય: અવસ્થા પ્રત્યયઃ અવસ્થાઓનો પ્રત્યયઃઅનુભવક્વીરીતે થાય છે? થં-નિવધનામાવેના વેતતુ-પ્રાન્તોડયં-સવ- બે અવસ્થાના અનુભવ માટે બંનેની વાસ્તવિક્તા
