Sahityik Sanshodhan Vishe

Author(s): Suman Shah
Publisher: Parshva Prakashan

Page 7

www. kobatirth.org
પીએચ. ડી. પદવીધારીઓમાંના કેટલાકને, તેા એના કેટલાયે માદક સાહેખાને, તે એથી આગળ વધીને અનેક સાહિત્યમમજ્ઞાને સારી રતે ખબર છે કે આપણે ત્યાં ‘સાહિત્યિક સશોધન' જેવું જવલ્લે જ થયું છે, તે મેાટે ભાગે તા એ દિશાનું વલ્ગરાઈઝેશન જ વિસ્તર્યું છે. એમ. ફિલ. જેવી વચગાળાની ઉપાધિને યુનિવર્સિટી-પ્રવેશ મળ્યા છે તે એ વિસ્તારને રાકવાની દિશાનું એક સ્તુત્ય પગલુ જરૂર છે, પણ જે તે સ ંશોધનનું અને તેની પદ્ધતિનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ નહીં હોય, નહીં થાય, તે એ વાંકે વિસ્તાર બની રહેશે. અહીં ‘સાહિત્યિક સંશોધન'નાં સ્વરૂપ અને પદ્ધતિ વર્ણવવાના ઉપક્રમ છે. આ દિશામાં આ પ્રારમ્ભ છે, અને માત્ર નાના પ્રારમ્ભ છે.
*
૧. સાહિત્યિક સશોધનને સંશાધન સાથે અને શેાધનને વિજ્ઞાન સાથે સમ્બન્ધ છે. વિજ્ઞાનને તર્ક સાથે સમ્બન્ધ છે એ જાણીતું છે, અને તેથી સાહિત્ય જેવી કલાએ કે જે અ-તર્કથી પ્રાણવાન બનતી હેય છે—સાથેના એના દેખીતા વિરોધ પણ જાણીતા છે. પરંતુ આછું જાણીતુ એ છે કે કલાનું વિજ્ઞાન અસંભવ નથી—એટલે કે તકના આશરે લઈને સાહિત્યક્લાનાં પરિણામાને વ્યવસ્થાખદ્ ભૂમિકાએ વર્ણવી બતાવવાનું અશકય નથી. એટલે કે વિજ્ઞાન અને ક્લાના દેખીતા વિરાધ એક ભ્રમણા છે. સાહિત્યકલાનું સર્જન શી વિજ્ઞાન-નિબદ્ધ રીતિઓ વડે ન થાય, ન જ થાય; સાહિત્યકલાનું વર્ણન એવી રીતિ, પદ્ધતિઓ વડે થાય, બલÈ તે વિના ન જ થાય. આમ ઘટાવતાં દેખીતા વિરાધ એક ભ્રમણા છે. જ્ઞાનમીમાંસા-પસ્ટીમાલાજી-સહજસ્ફુરણા કે ઇન્દ્રિયજન્ય અનુભવાની પ્રત્યક્ષતા ઉપરાન્ત માનવીય જ્ઞાનલબ્ધિમાં, મનુષ્યચિત્તની તર્ક શક્તિને અને તજન્ય વિભાવનાએ ક પદ્ધતિઓ જેવી વૈજ્ઞાનિકતાના પણ ઉચિત સમાસ ફરે છે, તે નોંધપાત્ર છે. સાહિત્યનું એક પરિણામ, અને પહેલું પરિણામ આનન્દાનુભવ છે. પશુ એ આનન્દાનુભવ જ્ઞાનલબ્ધિમાં પશુ પરિણમે છે એ લેતાં સાહિત્યનું બીજું પરિણામ જ્ઞાન પણ છે. કલામીમાંસા-ઍન્થેટિકસ-માંથી પણ તને કદી બાકાત રખાયા જાણ્યા નથી. સાહિત્યિક સંશાધન, આનન્દ અને જ્ઞાનના મેળ પાડવાની પ્રવૃત્તિ છે, એક નોંધપાત્ર બૌદ્ધિક પ્રવૃત્તિ છે. એ પ્રવૃત્તિમાં વૈજ્ઞાનિક પતિને અને પતિશાસ્ત્રના ફળદાયી વિનિયોગ છે, સાયન્ટીફિક સઁથડ અને મૅથડાલોજીને એમાં પરિણામલક્ષી ઉપયોગ છે. સાહિત્યિક સંશાધનનું સ્વરૂપ સમાય તા મૈથડાલાજી સાથેના એના યાગ, સમ્બન્ધ કેવા હોઈ શકે એ વિચારણાને દિશા મળે.