________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
- સાહિત્યકાર તડત નથી, બલકે અન્ય પ્રકારનાં પ્રયોગશીલ તરોને લાભ લેવા માટે તેને ચુસ્તીથી વળગી રહે છે. એ રૂઢ માળખું વાચકને, ભક્તાઓને પ્રતિભાવ નિર્ણિત કરનારું એક પરિચિત માળખું મિટિંગ પોઈન્ટ-છે. સાહિત્યપ્રકારની આ વિરોધાભાસી લાક્ષણિકતાઓમાં આ રીતે પ્રયોગ અને પરમ્પરાનાં ચિહ્નો અંકિત થતાં હોય છે. વિવેચન, સાહિત્ય-પ્રકારનાં રૂઢ લક્ષણોને કેટલીયે - વાર સાહિત્યકૃતિના માનદડે તરીકે વાપરે છે, પણ એમાં જડતા આવે છે ત્યારે
એવું વિવેચન જુલમ બની જાય છે. કેમ કે સર્જકતા જૂના માનદરડાને કે રૂઢ લક્ષણોને માત્ર વશ થઈને જ સાર્થક થતી નથી, તે નવમે પ્રગટાવે છે, સાહિત્યપ્રકારની સીમાઓને તેડીને વિસ્તરે છે. એ નવોન્મેષોને વ્યાખ્યાબદ્ધ કરીને જ વિવેચન પાછું બેઠું થઈ શકે. સાહિત્યપ્રકારેને વિશેની વિવેચનની આવી ક્રિયાપ્રતિક્રિયા, સામાન્ય સૈદ્ધાતિકતાઓ પરથી વિશેષોનાં પરીક્ષણ-મૂલ્યાંકન અને વિશેષોનાં નિરીક્ષણ–તારણે પરથી સામાન્ય સૈદ્ધાતિકતાઓ જેવી કિવિધ પ્રવૃત્તિને - ઇશારો આપે છે. સાહિત્યિક સિદ્ધાન્તની પરિપાટી ઊભી કરવામાં સાહિત્યપ્રકારની
આવી નોંધપાત્ર ભૂમિકા રહેલી છે તેથી તેના સંશોધનમાં એ ભૂમિકાને પણ હિસાબ મળવો જોઈએ.
૧૧. રૂપનિર્મિતિ, પ્રતીક, કલ્પન, જેકિટવ કેરિલેટિવ, ઘટનાનું તિરોધાન, ટ્રેજેડી, કોમેડી, મ્લેટ, મિથ, મૈ ડ્રામા વગેરે વગેરે સંખ્યાબંધ વિભાવ, ઓજારે વડે વિવેચનાત્મક વિધાને રજૂ થતાં હોય છે. આ વિભાવનું સંશોધન થઈ શકે. આ વિભા વડે તૈયાર થતી વિવેચનની પરિભાષાનું સંશેધન ભેટાક્રિટસિઝમની એક નોંધપાત્ર પ્રવૃત્તિ છે. પણ પરિભાષા ઉપરાન્ત તેમાં વિવેચનના તાર્કિક માળખાની, તેના મૂળભૂત સિદ્ધાન્તની તેમ જ તેમાં રજૂ થતાં પાયાનાં અવયવવાની , પ્રિમાઈસિસની પણ તપાસ હાથ ધરાય છે. વિવેચનનું સમગ્રદશ સંશોધન કરનારે તથા વિવેચનનું વિવેચન કરનારે જરૂર પડયે આ અંગે મનોવિજ્ઞાન, તત્ત્વજ્ઞાન, સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, રાજ્યનીતિશાસ્ત્ર કે ઈતિહાસ જેવી આવશ્યક શાખાઓની મદદ લઈ આંતરવિદ્યાકીય ભૂમિકાએ આવી બહુવિધ તપાસ હાથ ધરવાની હોય છે. વિવેચનાત્મક વિધાનોનું વર્ણનડિસ્ક્રીશન, અર્થઘટન-ઈન્ટરપ્રિટેશન-, વિવરણ-એકશ્લીકેશન અને મૂલ્યાંકનઇવેલ્યુએશન-એવાં ચાર શીર્ષક હેઠળ વર્ગીકરણ કરવાથી અને પ્રત્યેક વર્ગનાં વિધાનની તપાસ કરવાથી આ સંશોધનમાં પ્રગતિ સાધી શકાય. એ દરમ્યાન કેટલાક મૅટાક્રિટીકલ પ્રોબ્લેમ્સને સામને કરવાને આવે છે, જે સંશોધનને વઓછે અંશે વ્યાપક ફિલોસોફીના પ્રશ્નોમાં લઈ જાય છે. એવા કેટલાક પ્રોબ્લે
For Private And Personal Use Only
