________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૦
પડે છે. અને તેમ થતાં એને કૃતિના આસ્વાદ કે આનન્દાનુભવમાં પડેલાં નર્યા અંગત તને પરિચય મળી રહે છે, પિતાના આત્માનેપકી ગમાઅણગમા દેખાઈ આવે છે, કૃતિનું એવી ભૂમિકાએ કરેલું મૂલ્યાંકન એને ભૂલભરેલું લાગે છે. સંભવ છે કે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને આશરો લેતાં એને આનાથી ઊલટું પણ લાગે. આમ પિતાના કતિને વિશેના સનિકર્ષને વિશે તેનામાં એક જાતની વિજ્ઞાન-- બુદ્ધિને ઉદય થાય છે, જે અને ફળદાયી નીવડે છે.
આવા આત્મપદી કલાનુભવમાં વૈજ્ઞાનિક્તાને સૂત્રપાત કરો અને એ રીતે વસ્તુલક્ષિતા કેળવવી તે સાહિત્યિક સંશોધનમાં પ્રાથમિક જરૂરિયાત બની રહે છે. બીજી ત્યાર પછીની જરૂરિયાત કૃતિમાં સૂત્ર અને નિયમને બહિર્ગત. કરવાં એ સ્વરૂપની છે. આમ થતાં સંશોધન કૃતિને વિશેના બહુશઃ એક બિનંગત. અને સયુક્તિક જ્ઞાનમાં પરિણમશે. એવું જ્ઞાન વૈજ્ઞાનિકતાને નિષ્કર્ષ હશે તેથી. પૂર્ણ નહિ હોય, એમાં શોધસંશોધનને અવકાશ હમેશાં રહેશે.
અહીં મુખ્યત્વે તર્કની આનુમાનિક પદ્ધતિને આશ્રય લેવો પડશે– કૃતિના વિશિષ્ટ એકમોથી સામાન્ય સિદ્ધાન્તની દિશામાં વિસ્તરવું પડશે. જોકે વિશિષ્ટ એકમોને વિશેના નિષ્ક અંગે સંશોધકને ઘણીવાર અહીં તર્કની નિગમનાત્મક પદ્ધતિને પણ આશ્રય લેવો પડશે – સાહિત્યકલાને વિશેના કેટલાક સામાન્ય સિદ્ધાન્તોથી વિશિષ્ટ સ્વરૂપનાં નિગમનની દિશામાં વિસ્તરવું પડશે. એ રીતે. તર્કની બેય પદ્ધતિઓને વિનિયોગ થતાં આ પ્રકારના સાહિત્યિક સંશોધનમાં સિદ્ધાન્ત અને સંશોધનના પ્રશ્નોને સામને કરવાને પ્રસંગ પણ આવશે. જેમ કે, કૃતિના વિશિષ્ટ એકમનું કલાના સર્વસામાન્ય સિદ્ધાન્તને આધારે આકલન કરી, પરીક્ષણને અંતે, સિદ્ધાન્તની પુષ્ટિ કે પૂતિ કરતાં વિધાને રજૂ કરવાં ? કે પછી વિશિષ્ટ એકમોનું આકલન કરી, પરીક્ષણને અંતે, નવા સિદ્ધાન્ત રચવા ? આ પ્રશ્નોને ઉત્તર આપણને સિદ્ધાન્ત અને સંશોધનના સમ્બન્ધની ચર્ચામાં લઈ જશે.
એ ચર્ચાને નિર્દેશ કરીએ તે પહેલાં અહીં ઉમેરવું ઘટે કે સાહિત્યિક સંશોધક વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિમાં પડેલી અનુભવમૂલક પ્રવૃત્તિને પોતાના સંશોધનને પૂરો લાભ આપશે. એટલે કે એમાં નિરીક્ષણ અને પ્રયોગો જેટલા વધારે સંગીન હશે તેટલી વધુ સંગીન એની તકપૂત શેધ હશે.
૮. સાહિત્યવિવેચનમાં પણ વિવેચકને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને આશ્રય કરે પડે છે. જે તે તેમ ન કરે તે કૃતિને વિશેની તેની વાત ગમે તેટલી સારી ભાષામાં વ્યક્ત થઈ હોય છતાં અંગત છાપવાળી જ રહી જાય છે, અને તેથી
For Private And Personal Use Only
