________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ્રશ્ન અંગત હોવા છતાં ઘણે ગંભીર બની જાય છે. સાહિત્યકલામાં સત્ય અને નીતિને આ પ્રશ્ન આમ તે નેધપાત્ર છે, પણ સત્ય કે નીતિને કૃતિના સારાપણ સાથે કે નરસા પણ સાથે તાર્કિક મેળ પાડવાનું મુશ્કેલ હોય છે. સત્ય કે નીતિ પિતે કૃતિને કલાકૃતિ બનાવવાની કઈ ક્ષમતા ધરાવે છે? આમ આ પ્રશ્ન સંશોધકને શ્રદ્ધા-પ્રશ્નમાં, પ્રોબ્લેમ ઑવ બિલીફમાં લઈ જાય છે.
વિવેચનના સંશોધનમાં આટઆટલા પ્રશ્નો અંગીકાર કરવાનું અનિવાર્ય ' હેય, તે ઉપયોગિતાવાદીઓ અને વ્યવહારડાહ્યાઓ એમ કહેશે કે વિવેચનને ન્યાપ્ય ઠરાવવાની પ્રવૃત્તિ જ છોડી દે. પણ સંશોધનકારનું એ લક્ષણ નથી. સંશોધન કે વિજ્ઞાન પિતાની ગમે તેટલી કઠિન યાત્રા ચાલુ જ રાખે છે. વિવેચનના સંશોધનને
આ છેલે પ્રકાર એમ સૂચવે છે કે કઈ પણ શોધ એની અંતિમ ભૂમિકાઓમાં " ફિસોફને જઈ ભેટે છે. સાહિત્યનું વિવેચન અને વિવેચનનું સંશોધન એનું
ધ્યાનાર્હ નિદર્શન છે. પરિણામે સાહિત્યિક સંશોધનમાં તર્ક, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ કે પદ્ધતિવિજ્ઞાનને વેગ તે રચાયો જ હોય. પણ તેમાં કલામીમાંસા અને મેટાક્રિટીસિઝમને યોગ પણ ચા જ હોય, રેચા જોઈએ.
૧૨. ગયા બે ખ૭માં, દસમા અને અગિયારમામાં, આપણે સાહિત્યિક સંશોધનને ચોક્કસ કેન્દ્રસવાળા પણ એક પિલે નકશો આંક્યો છે. જે તે પ્રકારનું સાહિત્યિક સંશોધન પોતાના શીર્ષકબદ્ધ વિષયની સીમામાં અને વિશેષતાઓમાં વિસ્તરશે તે સમજાય તેવું છે. અહીં જે તે પ્રકારનું જે ક્ષેત્ર નકકી કર્યું છે તે
માત્ર રૂપરેખા છે. બાકી દરેક સંશોધનમાં પ્રારંભે જે પહેલી પાયાની બાબત છે -તે તે તેનું વિભાવનીકરણ-હાથ પરના પ્રશ્નનાં કયાં ક્યાં પાસાં ધ્યાનમાં લેવાનાં
છે તેની અવધારણા. ત્યાર બાદ તેને અનુસરતી તમામ પદ્ધતિ, પ્રક્રિયા-જે વડે - સંશોધન એાછું પ્રસારિત અને વધારે તે ચેસ, સધન અને સંકુલ થતું રહેશે,
અને એ રીતે વિશદ નિષ્કર્ષો ભણી ગતિશીલ બનશે. આ અંગે થડા વધુ વિચારે - હવે પછી રજૂ કરીશું.
૧૩. સાહિત્યિક સંશોધનને નકશો આંકીને આપણે નેપ્યું છે કે એમાં તર્ક, વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ કે પદ્ધતિવિજ્ઞાન ઉપરાંત કલામીમાંસા અને મેટાક્રિટસિઝમને યોગ પણુ રચાયે હોય છે, રચાવો જોઈએ. પણ કલાને ભાષા ધારણ કરે છે તેથી પ્રત્યેક કૃતિ મળે શબ્દસંજન છે, ભાષાકૃતિ છે. એ દૃષ્ટિએ સંકેતવિજ્ઞાન, સંરચનાવાદ વગેરેને પણ એ જ યોગ રચાવો જોઈએ.
For Private And Personal Use Only
