________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www. kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૧
-તેના સ્વીકાર-અસ્વીકાર વિશે વ્યર્થ વિવાદ ચાલ્યા કરે છે. આવા વિવાદને ઘણીવાર સમૃદ્ધિ કે વિકાસને રૂપે ઘટાવાય છે, એવી વાત કરીને કે કલાકૃતિને વિશે એકતિ અસંભવિત છે, હકીકત એવી છે કે અંધાધૂંધી અને તર્ક પૂત શોધ વચ્ચે ધણા ફર્ક છે. પેલા ન્ય વિવાદ ઘણીવાર અંધાધૂંધીનું પરિણામ હોય છે. જ્યારે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિનાં વિધાને વધુ સંશોધન માટે હમેશાં ખુલ્લાં હોય છે તેથી તેમને વિશેને વિવાદ વિજ્ઞાન-નિબદ્ધ વ્યવસ્થાનું પરિણામ હોય છે. ખરેખર તા વિવેચકનું વચન પણ વધુ શોધ માટે ખુલ્લુ રહેવું નેઈએ, તેને બદલે તે આપ્તવચનની કૅટિમાં સરી પડે એવું બને છે. એ વચનને અનુભૂતિમૂલક પ્રયાગના પૂરા લાભ મળ્યો હાય તા એના સ્વીકારમાં કશી મુશ્કેલી પડતી નથી. વિવેચન અને સ ંશોધન આ ભૂમિકાએ સરખેસરખાં છે, એકમેકને પૂરક છે, ઘણે અંશે એકમેકનાં પર્યાય પણ છે. આ ભૂમિકાએ ખતેમાં કૃતિ-અંતર્ગત સૂત્રો અને નિયમે ની વ્યાખ્યાઓ થાય છે અને તેમાં પ્રવર્તતી જુદી જુદી સમ્બન્ધભૂમિકા પર પ્રકાશ પડે છે. એ જુદા જુદા એકમે વચ્ચેના જે તે સમ્બન્ધો ઉકેલાતાં કૃતિની સમગ્ર સ'રચના પર પ્રકાશ પડે છે. ત્યાર પછીની ભૂમિકામાં વિવેચન અ-મર્યાદપણે સ ંશાધનથી મુખ્યત્વે મૂલ્યાંકનની દિશામાં ફંટાઈ જાય છે. એ પાછળ, કશોક અભિગમ સ્થિર કરનારી ચોક્કસ ફિલસૂફી પડેલી હોય છે અને એ મૂલ્યાંકન શાસ્ત્રબદ્ધ થય! પૂર્વે અને પછી પણ અનેકશઃ વૈયક્તિ હોય છે. સંશાધન પણ આગળની ભૂમિકાઓમાં, તે તેની પ્રતિજ્ઞામાં આવતુ હોય, અને જો તેના વિભાવનીકરણમાં આમેજ થયુ` હોય તા એવી દિશામાં વિસ્તરી શકે, એ પણ મૂલ્યાંકન ખની શકે. પણ તે મૂલ્યાંકન પ્રમાણમાં એછુ વૈયક્તિક હશે. પણ અહીં નોંધવું ઘટે કે વિજ્ઞાન અને સંશોધનના પાયે અનુભૂતિભૂલક પ્રયોગ અને તર્ક પૂત શોધના હાઇને તે વર્ણન અને અ ધટન પછીની મૂલ્યાંકનની દિશા અન્યાને માટે બાકી રાખે છે, ગમે તેટલાં વૈજ્ઞાનિક પણ અંતિમ મૂલ્યાંકને આપવાની તેની નેમ કદી હોઈ શકે જ નહિ. આ અર્થમાં સ ંશાધન સ-મર્યાદ છે.
વિવેચન જોકે મૂલ્યાંકનની પરિપાટીએ પણ વિવાદે જગવનારી પ્રવૃત્તિ ખની શકે છે. કયું મૂલ્યાંકન વધારે સાચુ' અને કયુ ખાટુ' તે નક્કી કરવાનું મુશ્કેલ અને છે. આ મુશ્કેલીને વિચાર વિવેચનની ફિલસૂફીમાં-મૅટાક્રિટીસિઝમમાં-નોંધપાત્રપણે થયેલા છે. અહીં પણ સૈદ્ધાન્તિક અને પ્રત્યક્ષ વિવેચનના સમ્બન્ધોના સામના કરવાના આવે છે. સાહિત્યકલાના કેાઈ સર્વસામાન્ય સિદ્ધાન્તા છે ? હાઈ શકે ખરા ? જો હોય, તા નિગમનાત્મક તક પદ્ધતિએ કેટલાક કૃતિ-વિશેષોને વર્ણવી શકાય, તેમનું પરીક્ષણ કરી શકાય. નહિ તા કૃતિ-વિશેષોને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ વડે
For Private And Personal Use Only
