________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કૃતિના શબ્દપરક અર્થથી માંડીને ભક્તાના આસ્વાદ-આનન્દજ્ઞાનવિષયક પ્રતિભાવરૂપી સંકુલ અને સમગ્ર અર્થ લગીને વ્યાપાર નોંધપાત્ર છે. આ બેવડા -અર્થોને ભોક્તા પામે છે તે સંક્રમણપ્રક્રિયા વિશે સંકેતવિજ્ઞાને પ્રસ્તુત કરેલા વિચારો ઉપકારક નીવડશે. આ વિચારને સાહિત્યિક સંશોધનમાં પ્રકાશક તરીકે વિનિયોગ કરી શકાય. કલાનુભવ અનુભવ હોઈને કેટલીકવાર કેટલેક અવ્યાબેય ભાસે છે, પણ એવાં અનાવૃત્ત નહિ થયેલાં બિંદુઓ સંશોધક માટે તે જોખમી છે. સશે“ધકનું કામ અંગત અનુભવની અંગતતાનું અને એમાં પડેલી અવ્યાખેય અનિર્વચનીય ભાસતી રહસ્યમયતાઓનું બિનંગતતામાં અને સ્પષ્ટીકરણભરી વ્યાખ્યાઓમાં રૂપાન્તર કરવાનું છે. કલાની દિશા ઘણા કહે છે તેમ જે મિસ્ટીફિકેશનની છે, તે વિવેચનની, સંશોધનની કે વિજ્ઞાનની દિશા ડીમિસ્ટીફિકેશનની છે એનું સંશોધકને સદાયે સ્મરણ રહેવું ઘટે.
સાહિત્યિક સંક્રમણને વિશેની પરમ્પરાગત ચર્ચામાં વિચારકે એ અનુભવ અને વાસ્તવિક્તાના બે છેડાઓમાં ચર્ચાને આબદ્ધ રાખી છે જેમકે “સંક્રમણ નહિ તે સાહિત્ય નહિ –સંપ્રદાયના વિચારકે સંક્રમણ પર ભાર મૂકતા લાગે છે એટલું જ, બાકી એમનું દૃષ્ટિબિંદુ સર્જકના અનુભવ પર, દર્શન પર ભાર મૂકનારું છે. એ લકે સંક્રમણને સર્જનનું પ્રયજન ગણે છે, જ્યારે એમના પ્રતિપક્ષી વિચાર કે સંક્રમણને પ્રજન નથી લેખતા, પણ પરિણામ લેખે છે. એમની - દૃષ્ટિએ સંક્રમણ સિદ્ધ થાય પણ ખરું, ન પણ થાય. પરંતુ તેથી કરીને કૃતિ સાહિત્યકૃતિ કે કલાકૃતિ મટી જતી નથી. આ વિવાદમાં સંક્રમણ એક પ્રક્રિયા છે અને કૃતિ તેને ધારે છે એ મહત્વની વીગતને વિશે પૂરતું ધ્યાન અપાયું નથી. આ પ્રક્રિયા દૂષિત અને ખામીયુક્ત હોઈ શકે. એટલે કે કૃતિમાં પ્રવર્તતા ભાષાકીય વ્યાપાર-લિંગ્વીસ્ટીક પરેશન્સ-સંક્રમણ માટે મૂળભૂત રીતે જવાબદાર છે, તે બ્રાન્ત-સંક્રમણ–મિસકમ્યુનિકેશન-જન્માવનારા પણ નીવડી આવે. બાકી સર્જકના અભિવ્યક્તિલક્ષી અનુભવ વિશે કે ભોક્તાના સંક્રમણ થયુંપ્રકારના અનુભવ વિશે ત્રીજી વ્યક્તિને કશે બૌદ્ધિક ખુલાસો મળતા નથી. એ બેયની એ વાસ્તવિકતાઓ ચિત્તપરક હોઈને બહુશઃ અગ્રાહ્ય રહે છે. બહુ બહુ તે એમ કહેવાય કે એ બેયના અનુભવો કદી નહિ ખૂટનારા પૃથક્કરણને વિષય બની રહે છે, પણ એવું પૃથક્કરણ તર્કને વિશેની ભિન્નમાર્ગી વિભાવનાઓ ચીંધનારી એક મડાગાંઠ બની જાય છે, ત્યાં એક અનવસ્થા પ્રસંગ આવીને ઊભું રહે છે. ફિલોસોફીમાં જેને ચિત્તવાદીઓ-મૅન્ટાલિસ્ટ-કહેવાય છે તેઓ એવાં પૃથક્કરણમાં અવશ્ય ઊતરી શકે. પણ ફિલોસોફીમાં જેને તર્કવાદીઓ-રેશનાલિસ્ટ-કહેવાય છે
For Private And Personal Use Only
