________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir કે સાહિત્યસર્જન વૈયક્તિક છે, આસ્વાદન–અનુભાવન પણ વૈયક્તિક છે, પણ સાહિત્યિક સંશોધન તે સંશોધન હોઈને નિયતિક છે, અલબત્ત, સાહિતર સંશોધનમાં પ્રવર્તતી નિવૈયક્તિકતાની તુલનાએ આ નિર્વેયક્તિતાની માત્રા ઘણી ઓછી છે; ઓછી છે પણ નથી એમ નહિ. વિજ્ઞાનમાં વૈયક્તિકતાને જે ઉત્તમ અર્થમાં મહિમા છે એ હકીકતને વિચાર કરીએ તે સાહિત્યિક સંશોધનની સાહિત્યના વિજ્ઞાન સંદર્ભે એક મૂલ્યવાન ઉપકારકતા પણ દર્શાવી શકાય. સંશોધને અને વિજ્ઞાને મૂળભૂતપણે વૈયક્તિકતાને લાભ લઈને જ પ્રગતિ પામ્યાં છે. 5. શોધસંશોધનની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ -સાયન્ટીફિક મેથડ એવું ઈન્કવાયરીએ રિ-સાંસની દેણ છે. ઈ. સ. 1500 થી 1700 સુધીના વિજ્ઞાનવિષયક વિકાસનું અપર નામ તે, એ કારણે જ, વૈજ્ઞાનિક ક્રાન્તિ’ છે. સામાન્યપણે આખા વિશ્વના અને સવિશેષ ભાવે પશ્ચિમના સમગ્ર માનવ ચિતન-હ્યુમન જૈટ-ઉપર વિજ્ઞાનિક પદ્ધતિને વ્યાપક અને મૂળગામી ક્રાન્તિઓ, પરિવર્તને પ્રેરનાર પ્રભાવ છે. મધ્યયુગીન માનવચિન્તન રિનેસાંસ પૂર્વે સાવ જુદું જ હતું. મધ્યયુગીન મુસાફરે જ્યારે પાંચ પગવાળા પ્રાણીને, કે જે પિતાને આગલે પગ હાથ તરીકે વાપરે છે-ને ઉલ્લેખ “હાથી' તરીકે કરે ત્યારે તેને તેમાં કશું અજુગતું નહોતું લાગ્યું. પણ આજે આપણે માટે મુસાફરની આ વાત હાસ્યાસ્પદ છે. કેમ કે હાથીને આપણે ઉત્ક્રાતિને એક તબકકાનું, ઘોડે વાઘ કહેલ કે મનુષ્ય સાથેના અનુસંધાનવાળું એક સસ્તન વર્ગનું પ્રાણું છે એ રીતે ઓળખીએ છીએ. તે કાળના ચિન્તક પાસે વિશ્વમાં પ્રવર્તતાં આંતર અનુસધાને ને - ઈનર કનેકશન્સનો - એક જુદે જ સેટ હતા, આજે આપણી પાસે જુદે છે. જોકે આ મૂળગામી પરિવર્તને પછી પણ, આજેય, કેટલીયે આદિમ સભ્યતા પિતાના ભૂતકાલીન સેટ અનુસાર વિચારે છે - આજે પણ આદિવાસી પોતાના ટેમ-પ્રાણી સાથે પિતાને અભિન ગણીને ચાલે છે. કેટલાયે ટાપુવાસીઓ પાસે પ્રત્યેક વૃક્ષનાં નામ છે, ને “વૃક્ષ જેવું જાતિવાચક નામ નથી તે અલાસ્કાની સ્કીમ જાતિમાં બરફનાં અગિયાર રૂપે, પ્રકારેને ઓળખવાની ક્ષમતા એટલા માટે છે કે એમની ભાષામાં બરફને માટેના અગિયાર શબ્દ છે. આ શબ્દ અને વિભાવનાઓ વડે પ્રકૃતિ સાથેના તેમના સનિક સ્થપાયા છે, એટલે કે એમની પાસે એક જુદી જ “કન્સેમ્યુઅલ સિસ્ટમ' છે. પરિદશ્યમાન વાસ્તવ અને વિભાવના વચ્ચે બુદ્ધિશાહ્ય અને સયુક્તિક સમ્બન્ધો ઊભા કરી વિશ્વ વિશેના For Private And Personal Use Only
