________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
એ તે અશકય છેકલાઓ તે આસ્વાદ-આનન્દને માટે છે, વિજ્ઞાન કે વ્યાકરણ કવિતાનાં શત્રુ છે, વગેરે માનવું-મનાવવું તે એક જાતનું રેમેટિસિઝમ છે, એક જાતની ઘેલછા છે. એટલું જ નહિ, એવા રોમેન્ટિકડામાં કલા કે સાહિત્યને વિશેની અધૂરી સમજ અને વિજ્ઞાન કે સંશોધનને વિશેની પૂરી ગેરસમજ નિહિત છે-જે સરવાળે કલાપક પ્રગતિ કે સાહિત્યિક વિકાસને ગૂંગળાવનારી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરે, અને મનુષ્યની એ બહુમૂલ્ય પ્રવૃત્તિને માનવજાતના સમગ્ર બૌદ્ધિક પુરુષાર્થમાં ગૌરવભર્યા સ્થાને ચિહ્નિત કરી આપવાને વિશે અવરોધે રચે. ઇતિહાસમાં એવી ગૂંગળામણ અને અવરોધે નથી જમ્યાં એમ નહિ, પણ વિજ્ઞાન હવે એવી દિશાઓ ખોલે છે, જેમાં આ જાતના રેમેટિસિઝમને બહુ ઝડપથી નિકાલ થઈ રહ્યો છે.
૪. સાહિત્યના કેન્દ્રમાં મનુષ્ય છે અને સાહિત્યસર્જનની સામગ્રી પણ મનુષ્ય છે, વળી સાહિત્યને ભક્તા પણ મનુષ્ય છે. ઉત્પાદન અને વપરાશના નિયમ. અનુસાર કર્તા, કૃતિ અને વાચક એટલે કે ઉત્પાદક, ઉત્પાદન અને ભોક્તા વચ્ચેના. વિનિમયે જમાનાઓથી ચાલતા આવ્યા છે, અને ચાલ્યા કરશે. એ વિનિમય પોતાના આગવા નિયમે વડે નિયત્રિત હોય છે, થતા હોય છે. તો પછી એમાં સંશોધનને કશે અવકાશ ખરો? તે પછી એમાં વિજ્ઞાનીને કશો હસ્તક્ષેપ હોઈ શકે ? એ સાચું છે કે સાહિત્યિક સંશોધને સાહિત્યના ઉત્પાદન ઉપર કે તેના ઉપયોગ ઉપર ભાગ્યે જ કશી પ્રત્યક્ષ અસર પાડી શકે. વિજ્ઞાન અને સંશોધનની વ્યાપક ઉપકારકતાની ચર્ચામાં ઊતરવાનું આ સ્થાન નથી. સજન-આસ્વાદન સાહિત્યિક સંશોધનના કશા ઍથિકસ સાથે સીધો સંકળાયેલાં નથી.
પણ એક સાહિત્યકૃતિને વૈયક્તિક આસ્વાદને, આનન્દાનુભવને તથા તજ્જન્ય જ્ઞાનલબ્ધિને વ્યાખ્યાબદ્ધ તે કરી જ શકાય. કેમ કે એવું આસ્વાદન, એ આનન્દાનુભવ અને એવી જ્ઞાનલબ્ધિ ગર્ભિત સ્વરૂપે સૂત્રિત હોય છે, નિયમબદ્ધ, હોય છે. એ સૂત્ર અને એ નિયમોને ઉકેલીને સાહિત્યિક સંશોધન અવશ્ય વિસ્તરી, શકે. એટલે કે સાહિત્યિક સંશોધનની સામગ્રીમાં કૃતિ, કર્તા વગેરે નિમિત્તસ્વરૂપ છે, એની ખરી સામગ્રી તે સાહિત્ય પ્રત્યેને મનુષ્યને પ્રતિભાવ છે. એ પ્રતિભાવ એની આસ્વાદનપ્રવૃત્તિમાં કે આનન્દાનુભવમાં છતે થાય છે. એ પ્રતિભાવ આસ્વાદ, આનન્દ ઉપરાન્ત જ્ઞાનને પણ પિતામાં સમાવેશ કરીને જ વિસ્તર્યો હોય છે. મનુષ્ય અને તેના સમગ્ર વાતાવરણમાં–એન્વાયર્નમેન્ટમાં તેને પ્રત્યેક પદાર્થ સાથેને જે માનવીય વિનિમય છે તે અજ્ઞાત, નિબિડ અને સંકુલ છે. એ સૃષ્ટિપદાર્થોને એક સમૂહ તે કલાઓ છે, અને એ અજ્ઞાત, નિબિડ અને સંકલ્પ
For Private And Personal Use Only
