________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સબુધ-ભૂમિકાને જ મુખ્યત્વે અભ્યાસ થાય છે. ત્રણ વિજ્ઞાન સંભાવ્યા વિધાને રજુ કરે છે. એટલે કે એના નિષ્કર્ષે હમેશાં પરીક્ષાર્થે થયેલા હોય છે, ટટેટિવ હોય છે. વિજ્ઞાની હમેશાં એવી સંભવિતતા સ્વીકારીને ચાલતે ” હોય છે કે નવાં અવલોકને – નિરીક્ષણે સાંપડતાં, પિતાના નિષ્કર્ષો ફેરફાર 'પણ પામે. સંશોધન અને વિજ્ઞાન એ રીતે કદી પૂરી ન થનારી પ્રક્રિયા છે.
૭. સાહિત્યકૃતિ એક લાક્ષણિક સંશ્લેષણ છે, અને સંશોધક માટે એક પદાર્થ છે. આ પદાર્થને વિશેનું જ્ઞાન સંશોધકને કઈ રીતે થતું હશે ? વિજ્ઞાન સહિતની ફક્ત પાંચેય રીતમાંથી સાહિત્યકૃતિ વિશેનું જ્ઞાન કઈ રીતે મેળવાતું હશે ? અહી ઘેડ વિવેક કરવો જરૂરી લેખાશે. કૃતિના સમ્પર્કમાં આવતે સંશોધક પ્રાથમિક તબકકે તો એક ભક્તા છે, સહદય છે. અને તેથી તેનો હેતુ કૃતિનું જ્ઞાન મેળવવાને નથી. કૃતિના આસ્વાદ-આનન્દ-અનુભવ પછી તેને કશી જ્ઞાનલબ્ધિ થાય, તે તેવું પરિણામ તેને અસ્વીકાર્ય નથી. સાહિત્યકૃતિઓ મૂળભૂતપણે આનન્દાનુભવને હેતુ ધરાવે છે. તે શું એવા સહદયને કૃતિના આનન્દાનુભવને માટે આપણે વિજ્ઞાનની ઉક્ત રીતિ સૂચવવા માગીએ છીએ ? સંભવ છે કે એ સહૃદયે ઉક્ત રીતેમાંથી કોઈ પણ એક વડે અથવા પાંચેય રીતે વડે કૃતિ-પદાર્થનાં આસ્વાદ, આનન્દ અને જ્ઞાન મેળવી લીધાં છે. તે પછી કશા પણ સંશોધનને કશે પણ અવકાશ રહે છે અરે ? કૃતિ સાથે એને સનિક વૈયક્તિક છે અને એ વિશે જે એને કશો પ્રશ્ન નથી, તે સંશોધનની કશી આવશ્યકતા ખરી ?
અહીં કહેવું જોઈએ કે પ્રાથમિક તબકકે સંશોધક સૌ ભક્તાઓ જે ભક્તા છે, અથવા વધારે સારો ભક્તા, એટલે કે સહૃદય છે. એને સાહિત્યકૃતિને આનન્દાનુભવ કે એનું તજજન્ય જ્ઞાન જ્યારે વ્યક્ત કરવાનો પ્રસંગ આવે છે ત્યારે જ કશો પણ પ્રશ્ન ઊભું થાય છે. એટલું જ નહિ, એ અભિવ્યક્તિને જ્યારે અન્યોને માટે સ્વીકાર્ય રૂપમાં, બુદ્ધિગમ્ય રૂપમાં રજૂ કરવાનો પ્રસંગ આવે છે ત્યારે જ કશે પણ પ્રશ્ન ઊભો થાય છે. પ્રકૃતિ કે વાસ્તવિકતા સાથેના આપણું સંખ્યાબંધ વિનિમયને આપણે બધી જ વખતે આમ વ્યાખ્યાબદ્ધ કરતા નથી, એવી કશી આવશ્યકતા પ્રતીત કરતા નથી. એવું જ સાહિત્યકૃતિની સાથેના સનિક, પ્રતિભા, આઘાત કે પ્રત્યાઘાતેને વિશે કહી શકાય. ટૂંકમાં, સંશોધન એક જુદી જ બૌદ્ધિક પ્રવૃત્તિ છે અને અગાઉ નિર્દેશ આપે છે તેમ, કૃતિના આનન્દાનુભવ પછીની, “પોસ્ટ ફેકટ' પ્રવૃત્તિ છે. પિતાના આસ્વાદ કે અનુભવને બીજાને સારુ વ્યાખ્યાબદ્ધ કરવા જતાં ભક્તાને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને આશરે લે
For Private And Personal Use Only
